مطلبی که چند روز اخیر نه تنها جامعه کارآفرینی حوزه فناوری و نوآوری را بهت زده کرد بلکه تمام کسانی که با شبکه های اجتماعی و فضای مجازی سروکار دارند را نیز متعجب نمود خبر محکومیت مدیر یکی از بزرگترین پلتفرم های اشتراک گذاری فیلم و ویدئو است.
با حکم بدوی شعبه 28 دادگاه انقلاب اسلامی تهران 10 سال حبس برای بنیانگذار پلتفرم آپارات آقای محمد شکوری مقدم آن هم به اتهام فعالیت تبلیغی علیه نظام،تشویق به فساد و انتشار محتویات مبتذل به تحمل ده سال حبس محکوم شده است. هرچند نسبت به محتویات این پرونده اطلاعات کاملی در دست نداریم اما ظاهراَ بخشی از این اتهامات مربوط به انتشار محتوایی در پلتفرم آپارات توسط یکی از کاربران است که این محتوا مبتذل تشخیص داده شده است.
فارغ از کیفیت رای صادره و انطباق جرم و مجازات این خبر علاوه بر واکنش های گسترده در شبکه های اجتماعی و اظهار نظر برخی صاحب نظران و مسئولین این حوزه موجب گردید تا بار دیگر مباحث حقوقی پیرامون مسئولیت پلتفرم های انتشار محتوا بر سرزبان ها بیافتد و میان جامعه حقوقی نیز نظرات و بازخورد های متفاوتی داشته باشد.
متاسفانه به دلیل فقدان قوانین و مقررات تخصصی و عدم وجود مرجعی مشخص برای تدوین قوانین و مقررات این حوزه باز هم می بایست شاهد حکمرانی قوانین و مقررات جزایی و کیفری سختگیرانه و بدون درنظر گرفته شدن فضای جدید در تشخیص مسئولیت مرتکبین تخلف در فضای مجازی باشیم.
هر چند قوانین و مقررات جزایی مصوب و جاری کشور در خصوص کلیه شهروندان و اتباع ایرانی مقیم در داخل و خارج کشور قابل اجراست اما با ظهور فناوری های جدید بسیاری از تعاریف و مرزبندی های سنتی در خصوص حوزه جغرافیایی ارتکاب جرم، دامنه و استمرار آثار جرم و همینطور تعیین مسئول ارتکاب جرم در مسئولیت کیفری تغییر یافته است.
شاید در سال های آینده نیاز باشد حتی در خصوص قوانین و مقررات مربوط به مسئولیت ربات ها و تجهیزات دارای هوش مصنوعی صحبت کنیم .از همین رو، در اروپا و آمریکا در خصوص پدیده های نوظهوری همچون اینترنت و نرم افزارهای موبایلی و کامپیوتری و نقض قوانین و مقررات در این فضا مصونیت ها و مسئولیت های جدیدی وضع نموده اند که بررسی برخی مقررات مربوط به حوزه پلتفرم ها که مرتبط به موضوع بخشی از اتهامات آقای شکوری مقدم این کارآفرین موفق ایرانی که اکنون در مظان اتهام است جالب توجه است.
پلتفرم ها در واقع بستری برای ارائه کالا، خدمات و محتوا در توسط کاربران تامین کننده به کاربران مصرف کننده هستند. پلتفرم ها مدل های مختلفی دارند اما در نگاه کلی پلتفرم ها همان سایت های میزبانی محتوا بوده اما بسته به مدل کسب و کار و رویکردشان ابزار ها و امکانات مختلفی را در اختیار دو طیف کاربرانشان می توانند قرار دهند این پلتفرم ها طیف گسترده ای دارند از شبکه های اجتماعی گرفته تا سایت های vod و فروشگاه های اینترنتی. در واقع پلتفرم یک سکو برای عرضه کالا، خدمات و محتوا توسط کاربارن تجاری و یا تامین کننده به کاربران مصرف کننده و یا مخاطب کاربران دسته اول می باشد حالا پلتفرم ها ممکن است به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم از فعالیت کاربران دسته اول خود درآمد زایی داشته باشند و یا اینکه از شیوه های دیگری همچون کمک های مردمی و تبلیغات کسب درآمد می نمایند.
طبق مقرره اروپایی تجارت الکترونیکی مصوب 8 ژوئن 2000 پلتفرم ها و واسطه های انتشار و یا میزبانی محتوا از هرگونه مسئولیت کیفری فعالیت کاربران خود در خصوص تولید، انتشار و بارگزاری محتوای مجرمانه معاف هستند اما این معافیت در این مقرره همراه با محدودیت هایی است. از جمله آنکه مالک پلتفرم به محض اطلاع از وقوع عمل مجرمانه نسبت به حذف محتوا و یا جلوگیری از دسترسی به محتوای مجرمانه اقدام نمایند و اینکه نقشی جز میزبانی در انتشار محتوای مجرمانه نداشته باشند.
مقرره اروپایی ۲۰ ژوئن ۲۰۱۹ تحت عنوان مقرره ارتقا شفافیت و انصاف برای کاربران تجاری ( تامین کنندگان کالا و خدمات ) در پلتفرم های اینترنتی که به تنظیم روابط صاحبان پلتفرم و صاحبان کسب و کار که اقدام به رارائه کالا و خدمات در بستر پلتفرم های آنلاین می نمایند پرداخته است اساساَ مسئولیت های مدنی طرفین در قبال یکدیگر را مورد توجه قرار داده است و به مسئولیت های کیفری تولید کنندگان محتوا در این بستر نپرداخته است هرچند در همین مقرره آمده است که درصورتی که کاربران تجاری اقدام به ارائه محتوای نادرست و ممنوعه نمایند صاحب پلتفرم حق خاتمه همکاری و قطع دسترسی را خواهد داشت .
اما طبق مقرره اروپایی تجارت الکترونیکی مصوب 8 ژوئن 2000 شرکت ها و سایت هایی که میزبانی محتوا را انجام می دهند از هرگونه مسئولیت کیفری فعالیت کاربران خود در خصوص تولید، انتشار و بارگزاری محتوای مجرمانه معاف هستند اما این معافیت در این مقرره همراه با محدودیت هایی است. از جمله آنکه مالک پلتفرم به محض اطلاع از وقوع عمل مجرمانه نسبت به حذف محتوا و یا جلوگیری از دسترسی به محتوای مجرمانه اقدام نمایند و اینکه نقشی جز میزبانی در انتشار محتوای مجرمانه نداشته باشند.
این معافیت به این معنا نیست که صاحبان پلتفرم هیچ مسئولیتی در جلوگیری از انتشار محتوای مجرمانه و یا شناسایی و حذف آن ندارند بلکه برعکس باید نهایت تلاش خود را جهت جلوگیری و حذف اینگونه محتواها به عمل آورند.
در سال ۲۰۱۶ کمیسیون اروپایی قانونی را وضع نمود در خصوص محتویاتی که حاوی مطالب نفرت پراکنی و توهین آمیز و نژاد پرستانه هستند که کلیه شبکه های اجتماعی و شرکت های IT فعال در حوزه اتحادیه اروپا ملزم به تبعیت از آنها هستند.
این قانون شرکت های مزبور را ملزم به شناسایی سریع این محتویات، حذف و یا عدم امکان دسترسی به آن ، آموزش کاربران در خصوص آگاهی نسبت به مقررات شبکه های اجتماعی و محتویات غیرقابل انتشار و در نهایت همکاری با دستگاه های نظارتی در راستای شناسایی منتشر کنندگان این نوع محتویات می نماید اما همانطور که بیان شد رویکرد این قانون در خصوص محتویات نفرت پراکنی و توهیزآمیزبه قوم و نژاد و دین اشخاص بوده است و اختصاصی به پلتفرم ها نداشته و شامل همه محتویات مجرمانه نمی باشد .
از همین رو، توصیه نامه کمیسیون اروپایی در سال ۲۰۱۷ مسئولیت های مشخصی را برای صاحبان پلتفرم جهت شناسایی و جلوگیری از انتشار محتوای مجرمانه منتشر نموده است که به اختصار میتواند اهم این موارد را در ذیل اشاره نمود:
- فرآیند شفاف تر برای قانون اخطار و اقدام ( حذف) ایجاد شود:
براین اساس پلتفرم ها باید در قوانین و مقررات خود محتواهایی که غیرقانونی محسوب می شوند را برای کاربران به طور شفاف و کامل بیان نمایند.
همچنین آخرین نسخه از این شرایط را برای کاربران و همچنین پرچمداران معتمد ( افراد داوطلب که در شناسایی محتوای غیرقانونی به پلتفرم ها کمک میکنند) به نحو مشخصی اعلام نمایند و همچنین حق اعتراض برای کاربرانی که اعتقاد دارند محتوای آنان قانونی بوده و به نادرستی حذف شده است وجود داشته باشد .
- به کارگیری ابزار ها و فناوری های پیش فعال بسیار دقیق در زمینه شناسایی محتوای غیرقانونی :
پلتفرم ها باید از ابزار ها و ربات هایی بهره گیری نمایند که به سرعت و دقت بیشتری محتوای غیرقانونی را شناسایی و به کاربران اخطا نماید . این ابزار های باید در شناسایی و حذف محتوای غیر قانونی به صورت پیش فعالانه عمل نمایند .
- حفاظت قوی تر از حقوق اساسی کاربران
پلتفرم ها باید از حقوق اساسی کاربران به خصوص آزادی بیان در فضای مجازی حفاظت بیشتری نمایند. بنابراین در هنگام شناسایی و حذف محتوای غیرقانونی به خصوص رد مواقعی که از ابراز ها و ربات های خودکار استفاده می نمایند نظارت های انسانی جهت بررسی و تایید محتوای غیرقانونی وجود داشته باشد .
- حمایت از کسب و کار های کوچک
پلتفرم های بزرگ باید تجارب و امکانات خود را در اختیار پلتفرم ها کسب و کار های کوچک با منابع محدود برای شناسایی محتویات مجرمانه قرار دهند.
- ارتباط موثر و نزدیک تر با دستگاه های نظارتی
پلتفرم ها باید به محض اطلاع از وقوع جرایم جدی و خطرناک و یا جرایمی که به حقوق عامه و یا جان و مال دیگری آسیب می رساند دستگاه های نظارتی را مطلع نمایند.
البته این اقدامات در خصوص محتویاتی که تروریستی تلقی می شوند سختگیرانه تر است به طوریکه پلتفرم ها می بایست حداکثر ظرف ۲۴ ساعت محتویاتی که تروریستی تشخیص داده می شود را حذف نمایند و به سرعت منشا آن را شناسایی نمایند.
هرچند این توصیه نامه به عنوان قانون تلقی نمی گردد اما کشور های عضو اتحادیه اروپا می بایست قوانین و مقررات خود را متناسب با این توصیه نامه اصلاح نمایند.
با توجه به دامنه و سیر قانون گذاری و توجه به مسئولیت پلتفرم ها و وب سایت های میزبان محتوا می توان به خوبی متوجه گردید که در کشور های اروپایی میان صاحبین پلتفرم و سایت های میزبان محتوا و کاربرانی که اقدام به ارائه محتوا و کالا و خدمات در بستر این سایت ها می نمایند و حتی کاربرانی که صرفا اقدام به دریافت خدمات و محتوا می نمایند تمایز قایل شده است و مسئولیت هر یک از آن ها را به تفکیک و جزییات شناسایی نموده است .
حالا اگر بنا بر عمومات قانون مجازات و قوانین و مقررات کیفری صاحبین پلتفرم ها و سایت های میزبانی محتوا را ( بدون آنکه برای آنان مسئولیتی در خصوص حذف و شناسایی محتوای مجرمانه و تعیین مصادیق آن وضع نموده باشیم )بخاطر محتوای بارگذاری شده و یا کالا و خدمات عرضه شده توسط کاربران مباشر در ارتکاب جرم و یا معاون و شریک جرم تلقی نماییم عملاَ هیچ وب سایت میزبانی محتوا ، شبکه های اجتماعی ، پیامرسان ها، شرکت های ارائه دهنده هاست و سرور، فروشگاه های اینترنتی پلتفرمی و سایر واسطه های سرویس اینترنتی نباید در کشور فعالیت نماید چرا که جرم کاربرانشان به پای آنان نوشته خواهد شد. هرچند این امر با اصول مسلم کیفری مانند اصل برائت ، قانونی بودن و شخصی بوده جرم و مجازات نیز منافات دارد و نمی توان به بهانه آنکه پلتفرم ها بستر وقوع جرم را برای کاربرانشان فراهم اورده اند بی آنکه در تولید و یا انتشار آن نقشی داشته باشند متهم نمود مگر آنکه قوانین در جهت تعیین مسئولیت پلتفرم ها در هنگام انتشار محتوای مجرمانه و حذف آنها وضع نمود.
