یکی از مسائل مهمی که شرکت‌های تجاری با آن رو به رو هستند، موضوع انتقال سهام یا سهم‌الشرکه شرکت از یک سهامدار به شخص جدید است. این امر باعث خروج شخص قبلی از ساختار سهامداری شرکت و جانشینی فرد جدید می‌گردد که حقوق و تعهدات شخص سابق را بر عهده او قرار می‌دهد.
به همین جهت در این مقاله، به بررسی نحوه انتقال سهام در دو نوع شرکت تجاری پرکاربرد در ایران، یعنی شرکت سهامی و مسئولیت محدود می‌پردازیم و نکات حقوقی آن را بررسی می‌کنیم.
نقل و انتقال سهام در شرکت سهامی عام و خاص:
شرکت سهامی عام، سهامی خاص و مسئولیت محدود، جزو آن دسته از شرکت‌هایی محسوب می‌شوند که در آن آورده (سرمایه) افراد از اهمیت و اولویت بیشتری نسبت به شخصیت افراد برخوردار است. به همین جهت آنها را در دسته «شرکت‌های سرمایه‌ای» قرار می‌دهند. در مقابل در دسته دیگر، شرکت‌هایی وجود دارند که علت اصلی تشکیل آنها، حضور اشخاص معین و استفاده از تخصص آنهاست که به «شرکت‌های اشخاص» معروفند. بحث تفصیلی در این خصوص از حوصله این مقاله خارج است، اما به طور کلی قاعده اصلی در شرکت‌های سرمایه‌ای، نقل و انتقال آزادانه سهام می‌باشد.
در شرکت‌های «سهامی عام»، هرگونه محدودیت در خصوص ممنوع کردن انتقال سهام توسط هیئت مدیره یا مجامع صاحبان سهام ممنوع می‌باشد. طبق ماده 41 لایحه اصلاحی قلنون تجارت مصوب سال 1347، «در شرکت‌های سهامی عام نقل و انتقال سهام نمی‌تواند مشروط به موافقت مدیران شرکت یا مجامع عمومی صاحبان سهام بشود». از مفهوم مخالف این ماده برداشت می‌شود که چنین امکانی در خصوص شرکت‌های «سهامی خاص» پذیرفته شده است. در شرکت‌های سهامی خاص، ضمن پذیرش اصل آزادی انتقال سرمایه، این امکان قانونی پیش‌بینی شده است که به موجب تصمیم اساسنامه، نقل و انتقال سهام منوط به تایید و تصویب مجمع عمومی فوق‌العاده یا هیئت مدیره گردد.
دفاتر ثبت سهام
ماده ۴۰ لایحه اصلاحی قانون تجارت سال 1347 (در خصوص نقل و انتقال سهام بانام) بیان می‌دارد: «انتقال سهام بانام باید در دفتر ثبت سهام شرکت به ثبت برسد و انتقال دهنده یا وکیل یا نماینده قانونی او باید انتقال را در دفتر مزبور امضاء‌کند».
این ماده قانونی یک تکلیف مهم را بر عهده شرکت‌های سهامی عام و خاص قرار می‌دهد. طبق این ماده، هر شرکت سهامی می‌بایست یک دفتر ثبت سهام داشته باشد که در آن تمام نقل و انتقالاتی که نسبت به سهام شرکت صورت می‌گیرد، در آن ثبت و ضبط شود. در این دفاتر، مشخصات انتقال دهنده سهم، گیرنده سهم، تعداد سهام و تاریخ انتقال سهام درج می‌گردد. ضمانت اجرای این تکلیف قانونی نیز بی‌اعتباری واگذاری سهام در مقابل اشخاص ثالث می‌باشد. بدین معنا که همچنان در برابر آنان تا میزان سهام مذکور مسئول دیون و بدهی‌های شرکت قلمداد می‌شوند.
بد نیست که اشاره شود سهام بی‌نام در حکم اسناد در وجه حامل می‌باشند. یعنی با صرف قبض و اقباض توسط منتقل کننده و گیرنده، مالکیت آن محقق می‌شود. ماده ۳۹ لایحه اصلاحی قانون تجارت بییان می‌دارد: «سهم بی‌نام به صورت سند در وجه حامل تنظیم و ملک دارنده آن شناخته می‌شود مگر خلاف آن ثابت گردد. نقل و انتقال این گونه سهام به قبض و اقباض به عمل می‌آید. گواهینامه موقت سهام بی‌نام در حکم سهام بی‌نام است و از لحاظ مالیات بر درآمد مشمول مقررات سهام بی‌نام می‌باشد».
نقل و انتقال سهام در شرکت‌های مسئولیت محدود:
قواعد مربوط به شرکت‌های مسئولیت محدود، کمی متفاوت‌تر است. به موجب ماده 102 قانون تجارت مصوب 1311، «سهم‌الشرکه را نمی‌توان منتقل به‌غیر نمود مگر با رضایت عده از شرکاء که لااقل سه ربع سرمایه متعلق به آنها بوده و اکثریت عددی نیز داشته باشند».
برای مثال، اگر یک شرکت با مسئولیت محدود، پنج شریک و سرمایه‌ای به مبلغ چهل میلیون تومان داشته باشد، برای انتقال سهم‌الشرکه می‌بایست اقلاً سه شریک که حداقل سی میلیون تومان از سرمایه شرکت را در اختیار دارند، به این موضوع رأی بدهند.
همچنین باید توجه داشته که برخلاف نقل و انتقال سهام بانام شرکت‌های سهامی که در دفتر مربوط به اوراق سهام شرکت صورت می‌گیرد، نقل و انتقال سهرم‌الشرکه شرکت مسئولیت محدود، به موجب سند رسمی به عمل می‌آید. ماده ۱۰۳ قانون تجارت سال 1311 (در خصوص انتقال سهم‌الشرکه شرکت‌های مسئولیت محدود) اشاره می‌دارد: «انتقال سهم‌الشرکه به عمل نخواهد آمد مگر به موجب سند رسمی».
باید توجه داشت که عدم رعایت مقررات فوق، باعث می‌گردد که این نقل و انتقالات در برابر اشخاص ثالث (خارج از شرکت)، نامعتبر و بلا اثر باشد. این بدان معناست که اشخاص سابق همچنان در برابر طلبکاران شرکت به میزان سرمایه خود مسئول خواهند بود و باید پاسخگوی عملیات شرکت باشند.
چگونگی واگذاری سهام یا سهم‌الشرکه به شرکای جدید:
نقل و انتقال سهام یا سهم‌الشرکه، غالباً از طریق انعقاد یک قرارداد صلح (صلح‌نامه) صورت می‌پذیرد. دلیل آن نیز برخی نظرات و تفاسیری است که از عقد بیع در قانون مدنی شده است. برخی نظرات حقوقی بیع را محدود به فروش مال عینی (فیزیکی) قلمداد می‌کنند. لذا به جهت جلوگیری از چالش‌های احتمالی قانونی، بهتر است واگذاری سهام از طریق عقد صلح باشد.
انتقال سهام شرکت می‌تواند از طریق مزایده صورت بگیرد. شرکت برای تعیین بیشترین قیمت توسط خریداران، اقدام به برگزاری مزایده می‌نماید و سپس نوشتن قرارداد در دست اقدام قرار می‌گیرد. البته، در صورتی که انتقال سهام به شخص دیگر نیازمند تأیید و تصویب هیئت مدیره باشد، ابتدای امر باید این موضوع در جلسه مجمع عمومی فوق‌العاده یا هیئت مدیره مورد بحث و تصویب قرار گیرد.
باید توجه داشت که در شرکت‌های سهامی عام، قوانین مربوط به بازار اوراق بهادار و بورس حکم‌فرماست. امروزه نقل و انتقال سهام این نوع شرکتها از طریق سازمان بورس و اوراق بهادار به عمل می‌آید. لذا فرآیند نقل و انتقال سهام در خصوص شرکت‌های سهامی عام و قبض و اقباض ورقه سهام نیز از طریق بورس صورت می‌پذیرد.
ساختار قرارداد صلح سهام:
صلح‌نامه انتقال سهام بین گیرنده و واگذار کننده منعقد می‌شود. واگذار کننده در قرارداد «مصالح»، و گیرنده «متصالح» نامیده شود. هدف و موضوع اصلی قرارداد صلح سهام، انتقال سهام از مصالح به متصالح است. لازم به ذکر است که سهامدار جدید (متصالح) نسبت به تمامی حقوق و تعهدات مربوط به شرکت، جانشین و قائم مقام سهامدار قبلی می‌گردد. طبق ماده 34 لایحه اصلاحی قانون تجارت مصوب سال 1347، حتی اگر مصالح تمامی مبلغ اسمی سهام خود را نپرداخته باشد، با انجام نقل و انتقال سهام، این وظیفه بر عهده سهامدار جدید خواهد بود. این ماده بیان می‌دارد: «کسی که تعهد ابتیاع سهمی را نموده مسئول پرداخت تمام مبلغ اسمی آن می‌باشد و در صورتی که قبل از تأدیه تمام مبلغ اسمی سهم آن را به دیگری انتقال دهد بعد از انتقال سهم دارنده سهم مسئول پرداخت بقیه مبلغ اسمی آن خواهد بود».
موضوعی دیگر که در قراردادهای صلح سهام باید مورد توجه قرار بگیرد، تعیین مال‌الصلح در ازای هر تعداد سهامی است که قرار است مورد معامله قرار گیرد. برای مثال، شریکی از یک شرکت سهامی خاص تصمیم می‌گیرد 10.000 سهم خود را به ازای هر سهم 10.000 ریال به شخص دیگری واگذار نماید.
نکات مهم در خصوص صلح‌نامه نقل و انتقال سهام:
بحث قابل توجه دیگری که باید به آن پرداخت، امکان تغییر مدیران شرکت در اثر واگذاری سهام است. برای مثال، ممکن است شریکی که تمایل به انتقال سهام خود دارد، عضو هیئت مدیره شرکت باشد. خروج این سهامدار از شرکت، باعث خروج او از هیئت مدیره نیز می‌گردد. بنابراین پس از جلسه نقل و انتقال سهام، جلسه دیگری که در صلاحیت مجمع عمومی عادی است برگزار می‌گردد تا ساختار هیئت مدیره نیز اصلاح و کامل شود.
به طور کلی، نقل و انتقال سهام در شرکت، می‌توند صورت‌های متفاوتی داشته باشد. مثلاً ممکن است یک شریک تمام سهام یا سهم‌الشرکه خود را به شخص دیگری انتقال دهد و بدین ترتیب از رده سهامداران خارج شود. یا اینکه تصمیم بگیرد بخشی از سهام خود را به شریک جدید منتقل کند، که در این صورت یک شریک جدید به جمع شرکا اضافه می‌گردد. به همین جهت معمولاً در انتهای صورتجلساتی که مربوط به انتقال سهام می‌باشد، در پیوست آن فهرستی مبنی بر تغییر سهامدان قدیمی و درصد سهام آنها، و وضعیت سهامداران جدید همراه با درصد تملک سهام آنها درج می‌شود.
مالیات نقل و انتقال سهام:
طبق تبصره 1 ماده 143 قانون مالیات‌های مستقیم، هرگونه نقل و انتقال سهام و سهم‌الشرکه در شرکت‌های تجاری، مستلزم پرداخت مالیات به ارزش «چهار درصد ارزش اسمی سهام» می‌باشد. به موجب این تبصره، «از هر نقل و انتقال سهام و سهم‌الشرکه و حق تقدم سهام و سهم‌الشرکه شرکا در سایر شرکتها مالیات مقطوعی به میزان چهار درصد (4%) ارزش اسمی آنها وصول می‌شود. از این بابت وجه دیگری به عنوان مالیات بر درآمد نقل و انتقال فوق مطالبه نخواهد شد. انتقال‌دهندگان سهام و سهم‌الشرکه و حق تقدم سهام مکلفند قبل از انتقال، مالیات متعلق را به حساب سازمان امور مالیاتی کشور واریز کنند. ادارات ثبت یا دفاتر اسناد رسمی مکلف‌اند در موقع ثبت تغییرات یا تنظیم سند انتقال حسب مورد گواهی پرداخت مالیات متعلق را اخذ و ضمیمه پرونده مربوط به ثبت یا انتقال کنند».
نقل و انتقال سهام در شرکت سهامی عام:
خاطر نشان می‌گردد که متن فوق ناظر به انتقال سهام در شرکت‌های سهامی خاص و مسئولیت محدود می‌باشد. نقل و انتقال سهام در شرکت‌های سهامی عام که در بورس فعالیت دارند، مشمول ماده 143 مکرر این قانون می‌باشد.
طبق این ماده: «از هر نقل و انتقال سهام و حق تقدم سهام شرکتها اعم از ایرانی و خارجی در بورسها یا بازارهای خارج از بورس دارای مجوز، مالیات مقطوعی به میزان نیم‌درصد (0.5%) ارزش فروش سهام و حق تقدم سهام وصول خواهد شد و از این بابت وجه دیگری به عنوان مالیات بر درآمد نقل و انتقال سهام و حق تقدم سهام و مالیات بر ارزش افزوده خرید و فروش مطالبه نخواهد شد. کارگزاران بورسها و بازارهای خارج از بورس مکلفند مالیات یاد شده را به هنگام هر انتقال از انتقال دهنده وصول و به حساب تعیین شده از طرف سازمان امور مالیاتی کشور واریز نمایند و ظرف ده روز از تاریخ انتقال، رسید آن را به همراه فهرستی حاوی تعداد و مبلغ فروش سهام و حق تقدم مورد انتقال به اداره امور مالیاتی محل ارسال کنند».
در این خصوص باید توجه کرد که همانطور که در قانون تصریح گردیده است، هزینه نقل و انتقال سهام بر عهده انتقال دهنده (واگذارکننده – مصالح)، و در شرکت‌های سهامی عام بر عهده کارگزاری بورس می‌باشد.
تشریفات ثبتی انتقال سهام
یکی از وظایف مهمی که در نقل و انتقال سهام یا سهم‌الشرکه متوجه شرکت است، اطلاع این فرآیند به اداره ثبت شرکتها می‌باشد. در واقع، می‌بایست یک نسخه از صورتجلسه مجمع عمومی فوق‌العاده (یا هیئت مدیره) که انتقال سهام را تصویب کرده، به اداره ثبت شرکتها ارسال گردد تا ساختار سهامداری شرکت نزد این مرجع اصلاح گردد. علاوه بر این، در صورت تغییر ساختار هیئت مدیره شرکت نیز می‌بایست نسبت به ارسال صورتجلسه مجمع عمومی عادی در رابطه با تعیین مدیران جدید و آگهی آن در روزنامه رسمی و کثیرالانتشار اقدام گردد.
در خصوص شرکت‌های مسئولیت محدود نیز علاوه بر صورتجلسه نقل و انتقال سهم‌الشرکه و گواهی ماده 143 قانون مالیت‌های مستقیم، نسخه انتقال رسمی سهم‌الشرکه که در دفاتر اسناد رسمی تنظیم می‌گردد نیز باید به اداره ثبت شرکتها ارسال شود.
نقل و انتقال سهام به تنهایی از موارد لازم برای درج در روزنامه رسمی نیست. همچنین به دلیل آگهی شدن هرگونه تغییر سرمایه شرکت در روزنامه رسمی، تغییر ساختار سهامداران از طریق افزایش سرمایه (و ورود شریک جدید) و سپس کاهش آن (و خروج شریک سابق)، در عمل دشوار است.
با ما در ارتباط باشید
تنظیم قراردادهای صلح سهام، برای هر شرکت یا سهامداری می‌تواند ضروری باشد. جهت کسب اطلاعات بیشتر در این مورد و تنظیم صلح‌نامه انتقال سهام با فینولا در ارتباط باشید.
