قرارداد BOT چیست؟

قرارداد BOT از سر واژه های ساخت BUILD بهره برداری OPERATE و انتقال TRANSFER تشکیل شده است. به طور کلی این نوع قرارداد میان بخش دولتی و خصوصی  و در جهت فراهم آوردن تامین مالی برای توسعه ی زیرساخت های کشور منعقد می گردد. در واقع اعطای امتیاز مشارکت بخش خصوصی در بخش هایی است که معمولا بخش خصوصی نمی تواند در آن بخش ها مشارکت نماید .اما دولت ها بنا به دلایلی ( که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت) اقدام به اعطای امتیاز به بخش خصوصی و عقد قرارداد BOT با آن می نمایند . این اعطای امتیاز با روش های مذاکره و مناقصه صورت می پذیرد.

قرارداد BOTچطور کار می کند؟

همانطور که قبلا عنوان شد ، بخش دولتی برای تامین مالی پروژه های زیرساختی با بخش خصوصی وارد رابطه ی قراردادی به نام BOT  می شود . برای انجام این پروژه ها معمولا یک شخص توانایی تامین مالی آن را نخواهد داشت. بنابراین ممکن است مجموعه ای از سرمایه گذاران بخش خصوصی با تشکیل شرکت مشترکی اقدام به انعقاد قرارداد با بخش دولتی نمایند. بدین صورت که این اشخاص سهامدار شرکت مشترک یا شرکت پروژه خواهند بود. این شرکت با عقد قرارداد BOT  با بخش دولتی مسئولیت فازهای مختلف پروژه را بر عهده می گیرد.

فاز های مختلفی که در قرارداد BOT تشریح می شود عبارتند از :

ساخت: شرکت در این فاز مسئولیت ساخت پروژه را بر عهده خواهد گرفت. اما معمولا به دلیل عدم امکان و قابلیت ساخت پروژه به دلیل اینکه شرکت (شاید) توانایی ساخت پروژه را نداشته باشد. اقدام به عقد قرارداد با شرکت پیمانکاری می نماید. در این قرارداد، شرکت مسئولیت طراحی و اجرا را به‌طور کامل بر عهده پیمانکار، می‌گذارد.

بهره برداری: این فاز پس از فاز ساخت شروع شده و معمولا بین 20 تا 30 سال به طول می انجامد. شرکت پروژه در این سال ها با بهره برداری از پروژه هزینه کرد خود را جبران خواهد نمود. برای بهره برداری از پروژه شرکت می تواند با پیمانکاران دیگری جهت حفظ و بهره برداری پروژه منعقد می نماید. باید توجه داشت شرکت پروژه در تمامی فاز های اجرایی به دنبال سود بیشتر و بهینه کردن مراحل اجرایی است. بدین منظور می تواند انواع قرارداد در جهت بهره برداری از پروژه منعقد نماید.

انتقال: پس از فاز بهره برداری، پروژه به دولت منتقل خواهد شد. به این صورت که در قرارداد با مشخص کردن مدت زمان بهره برداری پروژه در تاریخ انتقال مشخص به دولت تحویل می گردد.

باید در نظر داشت که شرکت پروژه می تواند برای تامین مالی پروژه از منابع دیگر ( به غیر از منابع خود)  نیز استفاده کند. در این صورت تامین مالی می تواند از سرمایه گذاران، موسسات مالی و اعتباری استفاده نماید.  تضامین تامین مالی  از شرکت پروژه صورت خواهد پذیرفت. بنابراین در تخصیص ریسک های پروژه وجود شرکت پروژه (شرکت واسط) این اقدام سود بخش خواهد بود.

کشور های در حال توسعه از BOT به چند دلیل استفاده می نمایند :

1-دولت ها می توانند توسعه ی زیر ساخت ها را که به بودجه ی فراوانی احتیاج دارد به بخش خصوصی واگذار نمایند، در این صورت دولت ها با اولویت بندی بودجه   را در کارهایی با اولویت بیشتر ( مثل تحصیل و بهداشت ) سرمایه گذاری می نمایند.

2-ریسک های پروژه از سوی بخش دولتی به سمت بخش خصوصی انتقال می یابد . به  عنوان مثال با توجه به اینکه در قرارداد BOT  امکان تامین مالی برای بخش خصوصی از طریق دریافت وام فراهم است. بنابراین ریسک تعهدات بازپرداخت وام بر دوش بخش خصوصی است و نه دولت.  البته با توجه به همین موضوع بخش خصوصی که امتیاز BOT  را دریافت کرده است امکان جذب حمایت ها را با توجه به اعتبار به دست آمده از امتیاز BOT  فراهم خواهد کرد.

3- با توجه به اینکه پروژه هایی که توسط دولت اداره می شوند همواره با مشکل کمبود سرمایه، تاخیر در تکمیل پروژه و همچنین شکست های فنی روبرو می شوند. انتقال این پروژه ها به بخش خصوصی مشکلات مذکور را کمتر  می کند. معمولا بخش خصوصی از مدیریتی کارآمد تر برخوردار است و از این بابت نیز بهره وری پروژه افزایش خواهد یافت.

4- همانطور که قبلا ذکر شد معمولا پروژه های BOT شامل یک دوره ی بهره وری طولانی مدت می شوند. بنایراین دوره ی بهره برداری می تواند به انتقال دانش فنی و همچنین فناوری حوزه ی BOT به دولت در انتهای دوره ی بهره برداری منجر شود.  البته در پروژه های BOT  باید بحث آموزش کارکنان بومی در رده های مهم شغلی را نیز در نظر داشت. تا در انتهای دوره ی بهره برداری، انتقال پروژه به دولت سودمند باشد.

5-پروژه های BOT به افزایش مشارکت بخش خصوصی در اقتصاد و در نهایت بهره وری بیشتر کمک خواهد کرد.

مشکلات احتمالی پروژه های BOT

1- عدم وجود قطعیت در نتایج مذاکره به دلیل عدم وجود استاندارد های کافی می تواند منجر به مشکلات عدیده ای گردد. این مشکلات شامل تاخیر در تکمیل پروژه و افزایش هزینه های پروژه می شوند.

2- عدم وجود دولتی حمایتگر و یا حداقل وجود دستگاه پیگیر می تواند به مشکلاتی در خصوص پیشرفت پروژه و همچنین تاخیر در دریافت مجوز ها منجر گردد.

چه شرایطی برای موفقیت پروژه های BOT  باید فراهم باشد؟

در ذیل به برخی از شرایطی که می توان به موفقیت پروژه های BOT  منجر می گردد، اشاره شده است:

1- وجود فضای سیاسی با ثبات و حمایتگر : هدف بخش خصوصی از سرمایه گذاری مطمئنا کسب سود منطقی خواهد بود در صورتی که این پیش شرط سرمایه گذاری وجود نداشته باشد و دارایی های سرمایه گذار همواره در معرض خطر ناشی از عدم ثبات سیاسی قرارگیرد. رغبت سرمایه گذاران نیز به سرمایه گذاری دشوار خواهد بود.

2-وجود فضای حقوقی و اداری حمایتگر:در صورت عدم وجود قوانین مناسب شرکت پروژه برای اجرای پروژه ی  BOT نیازمند اخذ مجوز های محلی و ملی گوناگونی خواهد بود که رغبت آنها را به سرمایه گذاری کاهش می دهد. بنابراین وجود نهاد های پیگیر و همچنین  تضمین اخذ مجوز های لازمه توسط دولت می تواند کمک فراوانی به پیشرفت پروژه نماید .

3- وجود انگیزه های اقتصادی مناسب: دولت های اعطا کننده ی امتیاز می توانند با فراهم ساختن امکان بازگشت سرمایه به سهامداران شرکت پروژه انگیزه های اقتصادی مناسب را فراهم آورند.

4- انتخاب بخش خصوصی با تجربه : باید در نظر داشت که دولت ها نمی توانند صرف قیمت پایین تر در مناقصه را مبنای انتخاب شرکت پروژه قراردهند. دولت می تواند با در نظر گرفتن شرایطی مانند وجود سابقه ی مرتبط با پروژه و همچنین وجود منابع مالی قابل اتکا  برای شرکت در پروژه، به موفقیت پروژه کمک نماید.

با توجه به موارد گفته شده پروژه های BOT نیازمند بررسی های دقیق هستند با توجه به اهمیت موضوع معاونت راهبردی ریاست جمهوری اقدام به انتشار نمونه ی قرارداد BOT  نموده که با کلیک بر  لینک ذیل قابل در یافت است .

موافقت نامه ساخت بهر ه‌برداري واگذاري Build – Operate – Transfer )BOT)