برای شرح و توضیح ادله الکترونیکی لازم است که ابتدا با دلایل اثبات دعوی از جنبه های گوناگون آشنا شویم و سپس به بررسی ادله الکترونیکی بپردازیم.

ادله اثبات دعوی:

 یکی از موارد مهمی که پرونده های مطروحه در دادگاه با آن سروکار دارند و بسیار در رای صادر شده تاثیر چشم گیری دارد، ادله اثبات دعوی می باشد.

براساس قاعده فقهی البینته علی المدعی، هرگاه شخصی، نسبت به چیزی ادعایی دارد،مکلف است برای اثبات ادعای خود دلایلی را به دادگاه ارائه کند. ماده 194 قانون آیین دادرسی مدنی مقرر می دارد:

(دلیل عبارت از امری است که اصحاب دعوا برای اثبات یا دفاع از دعوا به آن استناد می‌نمایند.)

همچنین ماده 1258 قانون مدنی و فصل دهم قانون آیین دادرسی مدنی ادله اثبات دعوی را احصا نموده اند که عبارتند از:

1. اقرار
2. سند کتبی
3. شهادت
4. امارات
5. سوگند
6. معاینه محل
7. تحقیقات محلی
8. کارشناسی

ادله ثبات دعوی در امور کیفری عبارتند از:

1. اقرار
2. شهادت
3. قسم
4. علم قاضی

علاوه بر موارد فوق که در قانون به آنها اشاره شده است،امروزه به دلیل پیشرفت فناوری و اطلاعات نوع جدیدی از ادله اثبات دعوی به وجود آمده است که آن را ادله الکترونیکی می نامیم.

تعریف ادله الکترونیک:

ادله الکترونیک، هرگونه اطلاعات (صوتی،تصویری،متنی) موجود در ابزارهای الکترونیکی(موبایل،رایانه،دوربین دیجیتال و موارد مشابه) است که اصحاب دعوی برای اثبات ادعاهای خود به آن استناد می کنند.

به بیان دیگر هرگونه نرم افزار یا سخت افزار الکترونیکی که بتواند اطلاعات ارزشمندی در راستای اثبات ادعا، کشف جرم، دفاع و یا هر استدلال قضایی به دست دهد، دلیل الکترونیکی محسوب می شود.

با توجه به توسعه فناوری  به ویژه فناوری اطلاعات و ارتباطات، ادله الکترونیکی به عنوان یکی از ابزارهای مهم فن حقوق محسوب می شود. امروزه اطلاعات زیادی از افراد و مشاغل به صورت الکترونیکی ذخیره می گردند که این موضوع بسیار در فرایند دادرسی و یا تعقیب کیفری حائز اهمیت می باشد.

ادله الکترونیکی در قانون تجارت الکترونیک به رسمیت شناخته شده است. از منظر فقها تنها ادله ای قابل استناد هستند که سند و نوشته دارای امضا و یا مهر باشند و به طریقی مصون از تغییرات باشند.

انواع ادله الکترونیکی:

این اسناد به سه نوع عمده تقسیم می شوند:

1: امضای الکترونیک

قانون تجارت الکترونیک، امضای الکترونیک را به رسمیت شناخته است و ذیل ماده 10 این قانون، این نوع امضا  فقط زمانی می تواند به عنوان ادله الکترونیکی محسوب شود که از نوع امضای الکترونیک مطمئن باشد و قابلیت این را داشته باشد که جایگزین امضای عادی گردد.

امضای الکترونیکی مطمئن:

حال که  امضای الکترونیکی مطمئن را شرح دادیم، نیاز است که بدانیم امضای الکترونیکی مطمئن به چه امضایی می گویند و باید چه دارای چی ویژگی هایی باشد.

امضای الکترونیکی مطمئن است که دارای 4 ویژگی مهم باشد:

1: منحصر به فرد امضا کننده باشد

2: هویت امضاکننده مشخص باشد

3: توسط صاحب امضا درج شود

4: به یک داده پیام متصل باشد که تغییرات بعدی آن قابل ردیابی باشد

2: اسناد الکترونیک

ماده 12 قانون تجارت لکترونیک مقررمی دارد: (اسناد و ادله اثبات دعوی ممکن است به صورت داده‌پیام بوده و در هیچ محکمه یا اداره دولتی نمی‌توان بر اساس قواعد ادله موجود،ارزش اثباتی «داده‌پیام» را صرفا به دلیل شکل و قالب آن رد کرد.) . ماده مذکور تاکید زیادی را بر این موضوع دارد که شرایط شکلی سند و دلیل چندان حائز اهمیت نمی باشد و آن چیزی که بسیار مهم است ارزش اثباتی آن می باشد.

3: قراردادهای الکترونیک

قرارداد الکترونیکی قراردادی است که بستر تنظیم و امضای آن، فضای سایبری می باشد. یکی از انواع قراردادهای الکترونیک، قراردادهای هوشمند می باشند.

تفاوت ادله الکترونیکی با ادله عادی:

1: آرشیو  ادله الکترونیکی به دلیل حجم کم  به مراتب آسان تر از ادله عادی است.

2: مخفی نمودن و حفاظت از ادله الکترونیکی آسان تر از حفظ ادله عادی است.

3: دلیل الکترونیکی قابل از نابودسازی نیست. گرچه افراد گمان می کنند که با حذف پوشه حاوی اطلاعات مربوطه، تمامی آن را از بین برده اند اما آن نسخه در سایر گره های شبکه قابل وجود دارد و قابل بازیابی است.

4: ادله الکترونیکی دارای اطلاعاتی از قیبل تاریخ ایجاد و یا تاریخ اعمال تغییرات می باشد. اطلاعات مذکور، امارات مهمی در فرایند دادرسی می باشند.

5: برخلاف ادله عادی که عینی و ملموس هستند، ادله الکترونیکی ملموس نیستند و به آسانی نمی توان به آنها دسترسی یافت. بلکه تنها از طریق نرم افزاری که این ادله را تولید نموده است قابل دسترسی و مطالعه می باشند.

تعارض ادله الکترونیکی و ادله عادی:

ادله الکترونیکی و ادله عادی دارای ارزش اثباتی واحد می باشند اما با نیم نگاهی به رویه قضات در دادگاه ها در می یابیم که قضات به اعتباربخشی دلیل الکترونیکی تمایلی ندارند. همچنان بر مبنای آرای قضایی و ادله سنتی وعادی حکم مقتضی را صادر می کنند. اما در جواب این سوال که به هنگام وقوع تعارض مابین یک دلیل الکترونیکی و یک دلیل عادی کدام را بر دیگری ارجح می دانیم؟ می توان اینگونه پاسخ داد که در صورتی که ضمن دادرسی، یکی از طرفین دلیل عادی مانند سند رسمی ارائه دهد و طرف دیگر به امضای الکترونیک استناد کند، به طور متداول قضات در مواجهه با ادله الکترونیکی، رویکرد سختگیرانه ای را اتخاذ می کنند. همچنین تا زمانی که نسبت به ادله مطروحه اطمینان حاصل نکنند، با استناد به آنها رای خود را صادر نخواهند کرد.

شاید اینگونه به نظر برسد که ادله الکترونیکی به صرف الکترونیکی بودنشان دارای ارزش کمتری می باشند. اما این یک دیدگاه کاملا اشتباه است و ارزش اثباتی و اعتبار ادله الکترونیکی و اسناد عادی و سنتی یکسان است.

 اهمیت ادله الکترونیکی:

با توجه به گسترش استفاده از فناوری رایانه در زمینه مدیریت اطلاعات و افزایش به کارگیری از سیستم رایانه ای، ذخایر ارزشمندی از اطلاعات در سیستم های رایانه ای جایگزین پرونده ها و اسناد کاغذی شده اند. در دادگاه های کشورهای پیشرفته حین فرایند دادرسی و یا کشف جرایم از این ادله و اطلاعات استفاده می کنند. در پرونده های مختلفی از جمله آزار جنسی، نشر غیرمجاز، کلاهبرداری، اثبات ارتباط قربانی و متهم در موضوع قتل عمدی در دادگاه ها ی کشور  های پیشرفته  از این دلایل استفاده می شود.

مثال:

برخی از موارد و شواهد موجود در ادله الکترونیکی را نمی توان در دلایل  چاپی یافت و از این نظر، ادله الکترونیکی بسیار حائز اهمیت می باشند. به عنوان مثال هنگامی که یک سند کاغذی و چاپی وجود دارد با پاره کردن و یا مخدوش نمودن آن می توان به طورکلی سند را از بین برد و دیگر قابل استناد نخواهد بود.اما اسناد و ادله الکترونیکی این چنین نیستند مثلا هنگام استفاده از نرم افزاری خاص، فایل هایی ایجاد می شود که برخی از اطلاعات را بدون اطلاع کاربر ثبت می کنند و صرف اینکه یک محتوا و یا یک پیام در فضای الکترونیکی مانند ایمیل حذف شود، در فایل ها و گره هایی دیگری از شبکه باقی می‌مانند و قابل استناد خواهند بود.

طریقه یافتن ادله الکترونیکی:

اگر بخواهیم که برای اثبات ادعای خود و در فرایند دادرسی از این دلایل استفاده کنیم می بایست به منابع مندرج در این اسناد  مراجعه کنیم که این منابع عبارتند از: رایانه، دیسکت، تلفن همراه،نرم افزارها، پست الکترونیک، لوح های فشرده،کوکی های اینترنت، لاگ فایل نرم افزارها و غیره

لاگ فایل (Log File) چیست؟

لاگ فایل ها، فایل هایی هستند که برخی نرم افزارها در مورد نحوه انجام برخی امور رایانه ای اطلاعاتی در آن ثبت می نمایند. به عنوان مثال کاربر نرم افزار یک شرکت یا اداره نسبت به تغییر برخی اطلاعات موجود در بانک اطلاعاتی  آن نرم افزار اقدام می کند، بدون اینکه شخصی متوجه عمل وی شود، در این حالت ممکن است که نرم افزار برخی از امور مثلا تغییر برخی فیلدها که حائز اهمیت هستند را ردیابی و ثبت کند.

دلیل الکترونیکی مطمئن:

دلیل الکترونیکی مطمئن، داده پیامی است که توسط یک سیستم اطلاعاتی مطمئن، تولید، پردازش و ذخیره شده است و یا اینکه دارای امضای الکترونیک مطمئن می باشد.

سابقه الکترونیک مطمئن به موجب ماده 11 قانون تجارت الکترونیک عبارت است از داده پیامی که با رعایت شرایط یک سیستم اطلاعاتی مطمئن ذخیره شده و به هنگام لزوم در دسترس و قابل درک است.

بند (ح) ماده اخیرالذکر سیستم اطلاعاتی مطمئن را اینگونه تبین می کند:

1:سیستمی که به طور معقول، در برابر سوء استفاده و نفوذ محفوظ باشد.

2:سطحی معقول از قابلیت دسترسی را دارا می باشد.

3: متناسب با کاری که انجام می دهد، پیکربندی و سازماندهی شود.

4:طبق رویه ایمن مذکور در بند (ط) همین ماده عمل کند.

دلیل الکترونیکی عادی:

دلیل الکترونیکی عادی برخلاف دلیل الکترونیکی مطمئن داده پیامی است که توسط یک سیستم اطلاعاتی غیرمطمئن، تولید، پردازش و ذخیره می شود. به صورتی که نمی توان از انتساب سند به صادرکننده آن اطمینان حاصل کرد.

ارزش اثباتی ادله الکترونیکی عادی و در مقابل آن مطمئن:

همانطور که می دانید اسناد سنتی نیز به دو دسته سند عادی و سند رسمی تقسیم می شوند. اسناد رسمی دارای ارزش اثباتی بیشتری نسبت به اسناد عادی می باشند. در   اسناد الکترونیکی نیز به همین صورت می باشد. ادله الکترونیکی عادی دارای ارزش اثباتی هم تراز اسناد سنتی عادی و ادله الکترونیکی مطمئن هم تراز اسناد سنتی رسمی می باشند.

بار اثبات ادله الکترونیکی:

بار اثبات ادله الکترونیکی بر دوش استناد کننده به آنها می باشد.گرچه اصل بر صحت است و تا زمانی که طرف مقابل بر صحت سند ایرادی وارد نکند، حمل بر صحت سند می شود لکن شخصی که در فرایند دادرسی برای اثبات ادعای خود به ادله الکترونیکی اعم از عادی و مطمئن استناد می کند، مکلف است صحت ادله الکترونیکی مطروحه را اثبات نماید. زیراکه قضات در دادگاه های مختلف رویکرد سخت گیرانه ای را نسبت به ادله الکترونیکی اتخاذ می نمایند.

حفظ صحت و تمامیت  ادله الکترونیکی و استناد پذیری :

ماده 49 قانون جرایم رایانه مقرر می دارد: (به منظور حفظ صحت و تماميت، اعتبار و انكارناپذيري ادله الكترونيكي ، لازم است مطابق آئين نامه مربوط از آنها نگهداري و مراقبت به عمل آيد.).  همچنین ماده 50 این قانون بیانگر این است که چنانچه داده پیام ها توسط طرفین و یا شخص ثالث ایجاد، پردازش و یا ذخیره  شوند. اگر به گونه ای باشد که به اعتبار اطلاعات خدشه وارد نشود این دلایل قابل استناد خواهند بود. در زمینه حفاظت از داده پیام ها دستورالعمل حفاظت از داده ها در  دی ماه 1402 توسط کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی کشور تنظیم گردید.  دستورالعمل مذکور، سیاست های حفظ حریم خصوصی مرتبط با جمع آوری، پردازش و نگهداری داده های کاربران را اتخاذ کرده است.

نتیجه :

امروزه با گسترش فناوری و اطلاعات، طیف ادله اثبات دعوی گسترده شده است و ادله الکترونیکی را نیز در برمی گیرد. این نوع از اسناد برای کشف جرم، اثبات ادعا و یا در مقام دفاع در دعاوی مطروحه به کار می روند. طرفین دعوا می توانند به این ادله در فرایند دادرسی استناد کنند. ارزش اثباتی ادله الکترونیکی با ارزش اثباتی ادله عادی یکسان می باشد. لکن قضات رویکرد سخت گیرانه ای را در برابر این ادله اتخاذ می نمایند.

در این مقاله، ادله اثبات دعوی با تاکید بر ادله الکترونیکی مورد بررسی قرار گرفت، بنا به دلیل اینکه ادله الکترونیکی از پدیده های نوظهور در عالم حقوق به شمار می آیند کسب اطلاعات و آگاهی بیشتر در این زمینه برای افراد موضوعی درخور توجه می باشد. در صورت تمایل به اخذ مشاوره در زمینه دلیل اثبات دعوی و ادله الکترونیکی با گروه حقوقی فینولا تماس حاصل فرمایید.