آشنایی با اسرار تجاری
در دنیای پر رقابت امروز، اطلاعات و دانش فنی به عنوان یکی از مهمترین داراییهای کسبوکارها شناخته میشود. این دانش فنی به دلیل تأثیرگذاری مستقیم آنها بر توانایی رقابت و بقای کسبوکارها دارای اهمیت بسیاری برای صاحبان کسب و کار است. این اطلاعات و دانش فنی شامل مجموعهای از اطلاعات محرمانه و حساس است که برای موفقیت و پیشرفت یک کسبوکار حیاتیست، و نقش اساسی در حفظ مزیت رقابتی شرکتها ایفا میکند. از فرمولهای اختصاصی و استراتژیهای بازاریابی گرفته تا لیستهای مشتریان و تکنیکهای تولید، این اطلاعات نیازمند حفاظت دقیقی هستند. این اسرار تجاری نباید برملا شوند اما اگر نیاز باشد این اسرار برای برخی افراد یا رقبای اقتصادی افشا شوند چه تدابیری برای حفاظت از آن میتوان در نظر گرفت؟
تاریخچه استفاده از اسرار تجاری به زمانهای گذشته بازمیگردد. زمانی که صنعتگران و پیشه وران برای حفاظت از فرمولها و روشهای خاص خود که در واقع همان فوت کوزه گری بوده است، این اطلاعات را بهعنوان اسرار نگه میداشتند. در طول زمان و با پیشرفت صنعت و تجارت و گسترس روابط تجاری و اقتصادی، نیاز به حفاظت قانونی از این اطلاعات محرمانه به مرور بیشتر احساس شد. امروزه، قوانین ملی و بینالمللی متعددی برای حمایت از اسرار تجاری وضع شده است. تا بنگاه های اقتصادی خصوصا کسب وکارهای نوپا یا استارتاپ بتوانند در محیطی امن و عادلانه به فعالیت بپردازند.
جنبه حقوقی حفاظت از اسرار تجاری اهمیت بسیاری دارد. چرا که نه تنها از این اطلاعات محرمانه محافظت میکند، بلکه از سوء استفاده و افشای غیرمجاز آنها نیز جلوگیری میکند. در این مقاله، به بررسی ابعاد حقوقی اسرار تجاری و چگونگی حمایت قانونی از این اطلاعات ارزشمند خواهیم پرداخت.
تعریف اسرار تجاری
همانطور که گفته شد اسرار تجاری یا Trade secret در واقع مجموعهای از اطلاعات و دانش فنی است که یک شرکت یا کسبوکار آنها را محرمانه نگه میدارد تا از مزیت رقابتی خود را در بازار حافظت کند. این اطلاعات ممکن است شامل فرمولها، فرآیندهای تولید، استراتژیهای بازاریابی، الگوریتمها و دیگر اطلاعاتی باشد که اگر دست رقبا به آن برسد، میتواند بنگاه اقتصادی در خطر ضرر و زیان قرار بگیرد.
برای اینکه اطلاعات به عنوان اسرار تجاری محسوب شود، معمولاً باید سه مولفه داشته باشد:
محرمانه بودن: اطلاعات نباید به صورت عمومی یا در دسترس عموم باشد.
داشتن ارزش اقتصادی: اطلاعات باید ارزش اقتصادی داشته باشد و به کسبوکار در حفظ یا افزایش مزیت رقابتی کمک کند.
در نظرگرفتن تدابیر حفاظتی: باید اقداماتی برای حفاظت از محرمانگی اطلاعات و آن اسرار انجام شده باشد.
مصادیق اسرار تجاری
میتوان گفت هر آن چیزی که دارای ارزش اقتصادی مستقلی برای شرکت است می تواند یکی از اسرار تجاری تلقی شود، برای مثال:
فرمولهای سری: مانند فرمول کوکاکولا که جزء معروفترین رازهای تجاری دنیاست.
الگوها و روشهای تولید: مثلا دستورالعمل دقیق ادویههای استفادهشده در مرغ سوخاری KFC که به عنوان فرمول یک کسب و کار مورد حفاظت قرار میگیرد.
نوآوری های یک فرآیند: کشفیاتی که در فرآیند تولید محصول به دست آمده یا اختراعات جدیدی که هنوز به ثبت نرسیده است.
استراتژیهای کسبوکار و بازاریابی: تکنیک های بازاریابی ویژه و منحصر به فرد هر بنگاه اقتصادی و برنامههای توسعه بازار و تبلیغاتی که رقیبان نباید بدانند. مثلا استراتژی تبلیغاتی شرکت نایک که برنامههای تبلیغاتی و بازاریابی این شرکت که برای دستیابی به بازارهای جدید و افزایش فروش استفاده میشوند.
اطلاعات مالی و پیشبینیها: سیاستهای قیمتگذاری و پیشبینیهای فروش و هزینهها و برنامههای سرمایهگذاری که ممکن است به رقبا سرنخ بدهد.
بانکهای اطلاعاتی مشتریان: لیست مشتریان، ترجیحات خرید و تاریخچه تراکنشها.
سورس برنامه های نرم افزاری: الگوریتم جستجوی گوگل که رتبهبندی صفحات وب در نتایج جستجو را تعیین میکند به عنوان یکی از حساسترین و محرمانهترین اسرار تجاری گوگل تلقی میشود.
جایگاه اسرار تجاری در قوانین ایران
قانونگذار در قوانین مختلف اسرار تجاری را تعریف کرده و حمایتهای قانونی از آنها را مشخص کرده است. قانونگذار ما برای حمایت بیشتر از رقابتهای مشروع و عادلانه، اسرار تجاری را به موارد خاصی محدود نکرده است. و با ذکر معیارهایی، قلمرو مصادیق اسرار تجاری را گسترش داده است تا هر نوع دادهای که این ویژگیهای مطرح شده در قانون را داشته باشد، بتواند به عنوان اسرار تجاری محسوب شود و مورد حمایت قانون گذار قرار بگیرد.
قانون بدون اشاره به کیفیت خاصی همچون اصالت یا نو بودن و بدون هرگونه بررسی پیشینی، از انواع اطلاعات و نوآوریهایی که مطابق مقررات ویژگی های اسرار تجاری را داشته باشند حمایت میکند. این حمایت، بدون اعطای حق انحصاری به دارنده اسرار و صرفاً در برابر سه نوع تهدید یعنی افشا، تصاحب و استفاده غیرمجاز صورت میگیرد که در ادامه بیشتر به آن میپردازیم.
تعریف اسرار تجاری در قانون حمایت از مالکیت صنعتی
در ماده 122 قانون حمایت از مالکیت صنعتی، قانونگذار اسرار تجاری را بدین نحو تعریف کرده است: اسرار تجاری عبارت است از هر نوع اطلاعات تجاری که دارای ارزش اقتصادی مستقل بالقوه یا بالفعل یا ارزش رقابتی باشد و به سبب آنکه عموماً ناشناخته است و به سادگی و از طرق قانونی قابل دستیابی یا احراز نیست، دارنده قانونی، تدابیر متعارفی را برای حفظ محرمانگی آنها ترتیب داده باشد.
همانطور که دیدیم سه ویژگی در قانون برای اینکه ما بتوانیم اطلاعات فنی را اسرار تجاری در نظر بگیریم آورده شده:
1_دارای ارزش اقتصادی مستقل باشد.
2- ناشناخته باشد و افشا نشده باشد.
3- تدابیر متعارفی را برای حفظ محرمانگی آنها ترتیب داده باشد.
در ادامه ماده، قانونگذار ما به نحو تمثیلی مواردی که میتواند اسرار تجاری قلمداد شود. (البته به شرط دارا بودن سه ویژگی فوق) را ذکر کرده است:
اطلاعاتی از قبیل تمام اشکال و انواع اطلاعات مهندسی، اقتصادی، فنی، علمی، تجاری یا مالی از جمله الگوها، نقشهها، مجموعهها، برنامهها و قواعد (فرمولها)، طرحها و روشها، ابزارها، فنون (تکنیکها)، فرایندها، نرمافزارها، شناسهها، فهرستهای مشتریان، روشهای انجام کار تجارت، اسرار تولید، اختراعات و طرح های صنعتی ثبتنشده و هرنوع اطلاعات دیگر با داشتن شرایط مذکور میتوانند سر تجاری تلقی شوند.
شیوه نقض اسرار تجاری در قانون حمایت از مالکیت صنعتی
در ماده بعدی قانونگذار از نقض اسرار تجاری سخن به میان آورده:
ماده 123: دستیابی به اسرار تجاری یا افشای آنها، بدون اذن مالک، نقض اسرار تجاری محسوب میشود.
طبق این قانون در دو صورت ما شاهد نقض اسرار تجاری هستیم:
1- دسترسی غیرمجاز: وقتی که فرد یا گروهی بدون اجازه به اطلاعات محرمانه دسترسی پیدا میکنند.
2- افشای غیرمجاز: وقتی که اطلاعات محرمانه بدون رضایت مالک به شخص یا اشخاص ثالث افشا میشود.
البته حالت سومی نیز میتوان متصور شد که در قانون نیامده است اما از مصادیق نقض محسوب میشود زیرا که از آثار دسترسی غیرمجاز است. حالت سوم.
3- استفاده غیرمجاز است و وقتی که فردی بدون اجازه از مالک از اطلاعات محرمانه برای منافع خود استفاده استفاده میکند در واقع این اسرار تجاری را نقض کرده است.
در مواجهه با این نقض، شخصی که دارنده اسرار تجاری است میتواند به سه طریق، نسبت به نقض رخ داده واکنش نشان دهد.
1- تعقیب قانونی: مالک اسرار تجاری میتواند علیه فرد نقضکننده شکایت حقوقی یا کیفری کند.(در ادامه بیشتر به آن میپردازیم.)
2- جبران خسارت: فرد یا گروه نقضکننده ممکن است مجبور به جبران خسارت وارد شده به مالک باشد.
3- جریمههای مالی: مقررات قانونی ممکن است جریمههای مالی را به عنوان کیفر و مجارات برای نقضکنندگان تعیین کند.
استثنائات نقض اسرار تجاری در قانون حمایت از مالکیت صنعتی
قانونگذار در ماده 124 دو مورد از استثنائات نقض اسرار تجاری را ذکر کرده است. این دو مورد علی رغم اینکه به ظاهر میتواند نقض اسرار تجاری محسوب میشود. اما در واقع قانونگذار ما صریحا پذیرفته که این موارد نقض اسرار تجاری نیست. و حتی در تبصره همین ماده نیز تصریح شده است که: میتواند شخصی که اطلاعات را به یکی از روش های مذکور به دست آورد. در صورت دارا بودن شرایط ماده (۱۲۲) این قانون میتواند از حمایت قانونی مربوط به اسرار تجاری درمورد اطلاعات بهدستآمده برخوردار شود.
این دو مورد استثنائی که از موارد نقض اسرار تجاری محسوب نمیشوند، عبارتند از:
۱ـ در صورتی که شخصی بدون نقض اسرار تجاری دیگران، بهطور مستقل و در نتیجه فعالیتهای خود، اطلاعات را کسب نماید.
۲ـ هرگاه دستیابی به اطلاعات، در نتیجه مهندسی معکوس صورت گرفته باشد.
بنابراین در صورتی که
1- فرد یا افرادی با استفاده از تحقیقات و تلاشهای خود به اطلاعات محرمانهای که قبلا بهعنوان اسرار تجاری برای فرد دیگری در نظر گرفته میشد، دست پیدا کند، این کار قانونی است. و نقض اسرار تجاری نیست. و شامل همان حمایت های قانونی برای اسرار تجاری ای است که که او به تازگی به آن دسترسی پیدا کرده است.
2- دستیابی به اطلاعات در نتیجه مهندسی معکوس نیز نقض اسرار تجاری محسوب نمیشود. مهندسی معکوس فرآیندی است که در آن محصول اصلی تجزیه و بررسی و تحلیل میشود تا چگونگی ساخت آن شناسایی شود. با مهندسی معکوس ابتدا محصول شناخته میشود و سپس اجزای آن تفکیک میشود. و اجزا را تحلیل میکنند و با بازسازی و مدل سازی در واقع نوع ساخت محصول را پیدا میکنند. و محصول را بار دیگر تولید میکنند. به واسطه این فرایند مهندسی معکوس چنانچه افراد بتوانند به اسرار تجاری دست پیدا کنند، این عمل نقض اسرار تجاری محسوب نمیشود.
از بین رفتن اسرار تجاری در قانون حمایت از مالکیت صنعتی
قانونگذار در ماده 125 از زوال اسرار تجاری سخن گفته است:
ماده 125: مدت حمایت از اسرار تجاری، تا زمانی است که اطلاعات مزبور افشاء نشده باشد.
پس قانونگذار افشای اسرار تجاری را به منزله پایان یافتن حمایت های قانونی از این حق دانسته است. منظور از افشا این است که اسرار تجاری در دسترس عموم مردم و رقبای تجاری بنگاه اقتصادی دارنده راز تجاری قرار گیرد. و این افشا میتواند ناشی از یک اشتباه باشد. مانند ارسال ایمیل اشتباهی یا نقص در سیستم امنیتی یا اینکه ناشی از سرقت اطلاعاتی یا حتی درز اطلاعات محرمانه توسط کارمند سابق باشد. وقتی میتوان گفت سر تجاری افشا شده است. که دیگر نتوان وصف محرمانه بودن به آن داد و دسترسی به آن اسرار، به راحتی برای سایر افرادی که در آن حوزه فعالند ممکن باشد.
سوالی که مطرح میشود این است که نقطه شروع و شکل گرفتن اسرار تجاری کجاست؟ از چه زمانی میتوانیم بگوییم اسرار تجاری ایجاد شده است؟ به نظر میرسد پاسخ به این سوال به همان سه مولفه ای که در ابتدای بحث مطرح کردیم برمی گردد. اولا باید آن سر تجاری، دارای ارزشی مستقل و جدای از محصول باشد. و دوما همچنان محرمانه تلقی شود و در کنار این دو مولفه، باید اقدامات امنیتی برای حفاظت از آن اسرار در نظر گرفته شده باشد.
مالک اسرار تجاری در قانون حمایت از مالکیت صنعتی
در ماده بعدی قانونگذار درمورد اینکه چه کسی مالک واقعی اسرار تجاری میگوید: حق بهره برداری از اسرار تجاری در انحصار صاحب آن اسرار میباشد. و او یا اشخاص مأذون از طرف او میتوانند اسرار تجاری را به دیگری منتقل نموده. و با منتقل الیه، قرارداد التزام به عدم افشای اطلاعات منعقد نمایند.
تبصره ـ هر شخصی که اسرار تجاری را به هر نحو در اختیار دیگری قرار میدهد. باید موضوع سر تجاری بودن آن را به طرف مقابل اطلاع دهد.در غیر این صورت نقض اطلاعات از سوی شخص ثالث مشمول نقض اسرار تجاری نمیباشد.
با توجه به ماده اخیر تنها خود مالک یا افرادی که او به آنها اجازه داده است، میتوانند از اسرار تجاری بهرهبرداری کنند. این اجازه میتواند به واسطه قراردادهای عام نمایندگی مانند وکالت باشد. و همچنین میتواند ناشی از قراردادهای خاص تر همچون انتقال دانش فنی و لایسنس باشد. البته مالک میبایست با فرد گیرنده، قرارداد التزام به عدم افشای اطلاعات نیز منعقد کند.
همانطور که در تبصره این ماده گفته شده. هر شخصی که اسرار تجاری را به هر نحو به دیگری انتقال میدهد. باید موضوع محرمانه بودن آن را به طرف مقابل اطلاع دهد. در غیر این صورت، اگر شخص ثالث اطلاعات را فاش کند، این امر به عنوان نقض اسرار تجاری محسوب نمیشود. این تبصره به اهمیت اطلاعرسانی درباره ماهیت محرمانه اطلاعات تاکید دارد و محافظت بیشتری از اسرار تجاری فراهم میکند. برای حفاظت از اسرار تجاری راهکارهای مختلفی را میتوان اعمال کرد.
راهکارهایی برای حفاظت از اسرار تجاری
1- محدود کردن دسترسی کارمندان به این اطلاعات محرمانه. 2- بالا بردن سیستم امنیتی شرکت. 3- امضای قرارداد محرمانگی و عدم رقابت با کارمندان شرکت. در خصوص قرارداد محرمانگی میتوانید با کلیک بر روی این لینک، از شرایط و نحوه تنظیم آن مطلع شوید.
حمایت های قانونی از رازهای تجاری، ماخذ دیگری نیز دارد. علاوه بر قانون حمایت مالکیت صنعتی مصوب 1403، قانونگذار در سال 1382 در مواد 65 و 64 قانون تجارت الکترونیک، در خصوص دسترسی غیرقانونی به اسرار تجاری دیگران در بستر فضای وب و مجازی تعیین تکلیف کرده است.
حمایت از اسرار تجاری در بستر وب توسط قانون تجارت الکترونیک
در ماده 64 چنین مقرر شده است که:« به منظور حمایت از رقابتهای مشروع و عادلانه در بستر مبادلاتالکترونیکی، تحصیل غیرقانونی اسرار تجاری و اقتصادی ویا افشای آن برای اشخاص ثالث در محیط الکترونیکی جرم محسوب. و مرتکب بهمجازات مقرر در این قانون خواهد رسید.» که مجازات را نیز در ماده 75 مقرر کرده است: «حبس از شش ماه تا دو سال و نیم. و جزای نقدی معادل پنجاه میلیون(۰۰۰ ۰۰۰ ۵۰) ریال محکوم خواهد شد.»
در این قانون قانونگذار دو رفتار را جرم انگاری کرده است:
1- تحصیل غیرقانونی برای خود در محیط الکترونیکی. 2- و یا افشای اسرار بنگاه ها و مؤسسات برای اشخاص ثالث در محیط الکترونیکی.
سپس در ماده بعد قانونگذار اسرار تجاری را این بار در قالب الکترونیکی آن تعریف کرده است. بنابر ماده 65 قانون تجارت الکترونیک هنگامی که اسرار تجاری همان شرایط 3 گانه اسرار تجاری (یعنی
1- به طور مستقل دارای ارزشاقتصادی بوده. و
2- در دسترس عموم قرار نداشته (محرمانه باشد). و
3- تلاشهای معقولانهای برای حفظ و حراست از آنها انجام شده. در قالب یک داده پیام (تعریف داده پیام: هرنمادی از واقعه، اطلاعات یا مفهوم است که با وسایل الکترونیکی، نوری و یا فناوریهای جدید اطلاعات تولید، ارسال، دریافت،ذخیره یا پردازش میشود.) خود را نشان دهد، اسرار تجاری الکترونیکی موضوعیت پیدا میکند.
ماده ۶۵ – اسرار تجاری الکترونیکی «داده پیام»ی است که شامل اطلاعات،فرمولها، الگوها، نرمافزارها و برنامهها، ابزار و روشها، تکنیکها و فرایندها، تألیفات منتشرنشده، روشهای انجام تجارت و داد و ستد، فنون، نقشهها و فراگردها، اطلاعات مالی،فهرست مشتریان، طرحهای تجاری و امثال اینها است. که به طور مستقل دارای ارزش اقتصادی بوده و در دسترس عموم قرار ندارد و تلاشهای معقولانهای برای حفظ و حراستاز آنها انجام شده است.
حمایت از اسرار تجاری به نحو کیفری و حقوقی
علاوه بر مواردی که ذکر شد، یعنی مواد 64 و 65 قانون تجارت الکترونیکی و مواد 122 االی 126 قانون حمایت از مالکیت صنعتی، قانونگذار در مواد دیگری مستقیم یا غیرمستقیم اسرار تجاری افراد جامعه را مورد حمایت قانونی قرار داده است که در ادامه آن را بررسی میکنیم.
قانون اجرای سیاستهای کلی اصل 44 قانون اساسی کشور مصوب 1386
ابتدائا بپردازیم به قانون اجرای سیاستهای کلی اصل 44 قانون اساسی کشور که در سال 1386 توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شده است.
در بند «ح» ماده 45 خود مقرر کرده است که: مداخله در امور داخلی یا معاملات بنگاه یا شرکت رقیب از طریق ترغیب، تحریک یا وادارسازی یک یا چند سهامدار، صاحب سرمایه، مدیر یا کارکنان یک بنگاه یا شرکت رقیب با استفاده از اعمال حق رأی، انتقال سهام، افشای اسرار، مداخله در معاملات بنگاهها یا شرکتها یا روشهای مشابه دیگر ممنوع است.
در خصوص مجازات این جرم: قانونگذار در بندهای ۸ و ۱۲ ماده ۶۱ این قانون، اعمال ممنوعه مذکور در ماده ۴۵ را شامل صدور دستور استرداد اضافه درآمد و توقیف اموالی که از طریق ارتکاب رویههای ضد رقابتی موضوع مواد ۴۴ تا ۴۸ این قانون به دست آمده، از طریق مراجع قضائی ذیصلاح میداند. همچنین، جریمه نقدی از ده میلیون (۱۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال تا یک میلیارد (۱,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال در صورت نقض ممنوعیتهای ماده ۴۵ این قانون پیشبینی شده است.
همچنین قانونگذار برای افرادی قانونگذار در ماده ۷۵ این قانون اقدام به تعیین مجازات برای افرادی که موظف به حفظ اطلاعات داخلی بنگاهها، شرکتها و سایر اشخاص هستند؛ ولی آنها را منتشر یا افشا میکنند یا از این اطلاعات به نفع خود یا دیگری استفاده میکنند، نموده است. مجازات تعیین شده شامل حبس تعزیری از شش ماه تا دو سال یا جزای نقدی از چهل میلیون (۴۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال تا چهارصد میلیون (۴۰۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال یا هر دو مجازات است و همچنین جبران خسارات ناشی از افشا و یا انتشار اطلاعات برای مرتکب در نظر گرفته شده است.
قانون مجازات اسلامی
مطابق با ماده 648 قانون مجازات اسلامی، افرادی که به مناسبت شغل و حرفه خود محرم اسرار (تجاری و غیرتجاری حتی) فرد واقع شده اند و آن اسرار را به طور غیر مجاز افشا کرده اند. مشمول مجازات مقرر خواهند شد.
قانون جرایم رایانه ای
در قانون جرایم رایانه ای مصوب 1388، اسرار و اطلاعات محرمانه افراد محترم واقع شده بدین صورت که:
ماده ۱۷ این قانون بیان میکند: “هر شخصی که با استفاده از سیستمهای رایانهای یا مخابراتی صوت، تصویر، فیلم خصوصی یا خانوادگی یا اسرار دیگران را بدون رضایت آنها منتشر کند. یا در اختیار دیگران قرار دهد. به نحوی که موجب ضرر یا هتک حیثیت عرفی آنها شود. به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج تا چهل میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.”
در واقع در صورتی که رفتار مرتکب چهار مولفه را همزمان داشته باشد. یعنی
1- شخصی به واسطه استفاده از سیستم های رایانه ای یا مخابراتی.
2- اسرار دیگران را به نحو غیر مجاز و بدون رضایت آنها. 3- در دسترس سایر افراد قرار دهد یا
4- منتشر کند. در این صورت به مجازات مقرر در ماده فوق محکوم میشود.
قانون مسئولیت مدنی
همچنین به طور کلی بر اساس ماده ۱ قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹ که مقرر کرده است: “هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بیاحتیاطی به مال یا هر حق دیگری که به موجب قانون برای افراد ایجاد شده لطمهای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، مسئول جبران خسارات وارده خواهد بود.” یکی از روش های پرداخت خسارت به ارزش معادل هزینههای صرف شده برای تحقیق و توسعه اسرار تجاری است. که در این روش، فردی که اسرار تجاری را فاش کرده است. موظف است تمامی هزینههای مربوط به توسعه آن اسرار را به مالک اصلی پرداخت کند.
در صورتی که سوالی در خصوص اسرار تجاری کسب و کارتان و نحوه حمایت های قانونی از آن دارید میتوانید هم اکنون با مشاورین حقوقی فینولا در ارتباط باشید.
برای اطلاعات بیشتر با کارشناسان ما تماس بگیرید