در قرارداد نمایندگی، اشخاص وظیفه خطیر بازاریابی و فروش محصولاتشان را به نماینده می‌سپارند. اگرچه که علی‌الاصول انعقاد چنین قراردادی، فواید بسیاری را برای صاحبان کسب‌وکار و تجار به همراه خواهد داشت؛ اما درعین‌حال نیز می‌تواند کسب‌وکار را دچار خطر بزرگی سازد.
درواقع ماهیت قرارداد نمایندگی، نیابت است. در این نیابت، نماینده به نمایندگی از صاحب کسب و کار(که به آن اصیل می گویند) با مشتری معامله می کند. این نمایندگی محیط ایزوله ای را برای نماینده ایجاد می‌کند که در چارچوب آن نماینده می تواند با انجام تخلفاتی کوچک، به منافعی کلان دست یابد.
ازاین‌رو هوشیاری صاحبان کسب و کار در هنگام انعقاد قرارداد نمایندگی می‌تواند تا حد مطلوبی از وقوع چنین تخلفاتی پیشگیری کند. در این مطلب قصد دارم که به بیان متداول‌ترین تخلفات موجود در قراردادهای نمایندگی پرداخته و راهکارهای حقوقی مقابله با آن را بیان کنم. اما پیش از شرح تخلفات لازم خواهد بود تا به نحوی مختصر به ذکر مبانی اثبات این تخلفات بپردازم.
خطرات انعقاد قرارداد نمایندگی
اگر به دنبال گسترش حوزه جغرافیایی فروش کالا و خدمات خود هستید؛ محدودیت‌های زمانی و مکانی اولین مشکلاتی خواهند بود که پیش روی شما ظاهر می‌شوند. در چنین وضعیتی، دو راه در مقابل شما وجود خواهد داشت.
- نخست آنکه از فروش محصولات خود در مناطق دیگر صرف‌نظر کنید که البته این موضوع سبب بازماندن شما از سایر رقبا و راکد شدن کسب‌وکارتان خواهد شد.
- دوم آنکه نمایندگانی در مناطق مختلف انتخاب کنید که به‌جای شما معامله ها را انجام دهند.
اگر راه دوم را به‌عنوان راه‌حلی برای رفع مشکل برگزیده‌اید نیاز به یک قرارداد نمایندگی خواهید داشت. البته اگرچه انعقاد قراردادهای نمایندگی فواید بسیاری برای شما به دنبال خواهد آورد. اما بهتر است شتاب‌زده عمل نکنید و بر روی انعقاد قرارداد نمایندگی خود وقت و هزینه کافی بگذارید. چراکه قرارداد های نمایندگی، اصولا جزء پرریسک ترین قرارداد ها برای صاحبان کسب و کار محسوب می شوند.
دلیل این موضوع نیز بسیار روشن است. اعطای نمایندگی کسب‌وکار به شخصی غریبه می‌تواند برای آینده کسب‌وکار شما مشکل‌آفرین باشد. چراکه در چارچوب قرارداد نمایندگی، نماینده با نام و اعتبار شما به انجام معاملات می پردازد. درنتیجه خطای او در این کار می‌تواند منجر به بدنامی شما و محصولاتتان شود.
بنابراین لازم خواهد بود تا شرایط پذیرش نمایندگی خاصی برای خودتنظیم کنید و از میان داوطلبان نمایندگی، بهترین آن‌ها را انتخاب نمایید. پس از انتخاب داوطلب شایسته برای نمایندگی، گام بعدی شما تنظیم و انعقاد یک قرارداد نمایندگی شفاف و بدون خلأ خواهد بود.
قرارداد نمایندگی تجاری چیست؟
قرارداد نمایندگی قراردادی است که در آن نماینده درازای دریافت وجهی از جانب اصیل متعهد می‌گردد که به‌حساب و به نام اصیل معاملاتی را انجام دهد. اگرچه به ماهیت نمایندگی تجاری در قانون مدنی و تجارت اشاره‌ای نشده است. اما می‌توان از ماده 87 “لایحه تجارت در خصوص قرارداد های تجاری” برای دستیابی به ماهیت این‌گونه قراردادها از دید قانون‌گذار بهره برد.
بر این اساس این ماده:
“نماینده تجارتی، شخصی مستقل است که بدون قرارداد اجاره خدمات، در برابر تاجر اعطاء کننده نمایندگی، تعهد می‌کند که درازای دریافت اجرت، نسبت به بازاریابی، مذاکره مقدماتی یا انعقاد قرارداد خرید، فروش یا اجاره کالا یا خدمات برای مدت محدود یا نامحدود، به نام و به‌حساب او اقدام کند.”
به تعبیر بهتر نماینده در این‌گونه قراردادها واسطه‌ای خویش‌فرما و مستقل است که اذن به مذاکره و یا انعقاد معاملاتی به نام و به‌حساب اصیل خواهد داشت. این ویژگی، قراردادهای نمایندگی را به قراردادهای عاملیت شبیه می‌کند. اگرچه این دو قرارداد از جهت مبنایی با یکدیگر متفاوت‌اند.
در قرارداد عاملیت، عامل به استخدام اصیل درآمده و به انعقاد معاملات تجاری اقدام می‌کند. بنابراین برخلاف آنچه در قرارداد نمایندگی رخ می‌دهد، یک رابطه استخدامی بین عامل و کارفرما (آمر) وجود دارد که حقوق و تکالیف موجود در قراردادهای استخدامی را بر طرفین قرارداد بار می‌کند. در حالی که در قراردادهای نمایندگی، نماینده صرفاً به سبب انجام تعهدات موجود در قرارداد نمایندگی مستحق اجرت خواهد شد و هیچ‌گونه رابطه استخدامی با اصیل نخواهد داشت.
مسئولیت طرفین در قرارداد نمایندگی
اصولا مسئولیت افراد در قالب چنین قراردادی، بر اساس مبنای رابطه موجود بین آن‌ها تعیین خواهد شد. در قراردادهای نمایندگی سه نوع رابطه بین اصیل(صاحب کسب و کار)، نماینده و ثالث(خریدار) می‌توان یافت:
- رابطه بین اصیل و نماینده
- رابطه بین اصیل و ثالث
- رابطه بین نماینده و ثالث
رابطه‌ی اصیل و نماینده محدود به قرارداد نمایندگی منعقدشده بین آن دو خواهد شد. در این چارچوب، نماینده در جایگاه امین قرار می‌گیرد که مسئولیت حفاظت از اموال و دارایی‌های اصیل را بر عهده خواهد داشت. ازاین‌رو ید نماینده در این قرارداد ید امانی می‌باشد و در صورت تعدی و تفریط نماینده، مسئولیت وی محرز خواهد شد.
رابطه اصیل و ثالث نیز همانند سایر عقود بیع در نظر گرفته می‌شود که تنها با واسطه فردی به نام نماینده انجام‌شده است. بنابراین اصیل در قرارداد بیع(خرید و فروش) صورت گرفته با ثالث متوجه تمام مسئولیت‌های ناشی از معامله خواهد بود.
رابطه نماینده با ثالث تنها در حدود نقش واسطه‌گری قابل‌بررسی است . ازاین‌رو بایستی به تعهدات نماینده مراجعه کنیم و موارد خروج نماینده از صلاحیت و اختیار نمایندگی را بررسی کنیم. برای مثال چنانچه اظهارات خلاف واقع، دلیل اصلی انعقاد بیع از جانب ثالث باشد می‌توان نماینده را در قبال ثالث مسئول دانست.
مبانی اثبات تخلفات در قراردادهای نمایندگی
سه اصل طلایی زیر را می‌توان به‌عنوان مبنای تخلفات نماینده و اصیل در قراردادهای نمایندگی قلمداد کرد:
اصل اول: عدم مسئولیت نماینده در قبال مشتری
نماینده هیچ مسئولیت “قراردادی“ نسبت به مشتری نخواهد داشت و اقدامات وی تحت عنوان نماینده، منتسب به اصیل خواهد بود. بر مبنای این اصل، نماینده تنها در حدود اختیارات اعطاء شده به وی از آزادی عمل برخوردار است.
اصل دوم: استقلال نماینده
نماینده در انجام امور تجاری مربوط به موضوع قرارداد نمایندگی “استقلال“ دارد. انعقاد معاملات به نیابت از اصیل، به این معنا نخواهد بود که نماینده از هیچ‌گونه استقلالی برخوردار نیست. البته این استقلال ناظر بر مدیریت، بازاریابی و نحوه ایفای تعهدات نمایندگی خواهد بود.
اصل سوم: امین بودن نماینده
نماینده در این رابطه نقش “امین” را بازی خواهد کرد. به‌تبع این موضوع ، ید او نیز “ید امانی” می‌باشد. این یعنی نماینده تنها در صورت اثبات تعدی و تفریط ضامن شناخته می‌شود. به این نکته بسیار مهم توجه داشته باشید که در چنین حالتی بار اثبات تعدی و تفریط بر عهده مدعی(یعنی اصیل) خواهد بود و نماینده نیازی به اثبات عدم تعدی و تفریط نخواهد داشت.
تخلفات متداول در قراردادهای نمایندگی
تخلف در قراردادهای نمایندگی در طیف وسیعی ازجمله فروش خارج از لیست محصولات مجاز و یا خارج از محدوده جغرافیایی، عدم رعایت جدول قیمت محصولات، عدم رعایت استاندارد نگهداری و فروش محصولات و … قرار می‌گیرند. بسیاری از این تخلفات ممکن است از جانب اصیل نیز صورت گیرد. بنابراین این موضوع امری مختص به نماینده نخواهد بود.
متاسفانه در این مقاله به دلیل اطاله کلام، فرصتی برای شرح هر یک از این تخلفات وجود نخواهد داشت. ازاین‌رو من به شرح چهار مورد از متداول‌ترین تخلفات نماینده‌ها در چهارچوب قراردادهای نمایندگی پرداخته‌ام و راهکار حقوقی مقابله با هر یک از آن‌ها را نیز شرح داده‌ام.
اخذ رشوه و وجه غیر مقرر از مشتری:
یکی از تخلفات رایج در قراردادهای نمایندگی اخذ هرگونه امتیاز و منفعتی (در قالب پولی و غیر پولی) از مشتری خواهد بود. در حالی که بر اساس اصل امانی بودن، نماینده تحت هیچ عنوانی حق نخواهد داشت وجوهی به‌غیراز ثمن مقرر معامله را از مشتری دریافت کند. یکی از دلایل تخلف بودن چنین امری، جلوگیری از سهیم شدن نماینده در معامله متعلق به غیر می‌باشد. بنابراین حتی اگر نماینده محصولات اصیل را بالاتر از قیمت مقررشده اما با قصد سود بیشتر اصیل، به فروش برساند نیز می‌توان این کار را تخلف دانست.
انجام فعالیت مشابه با موضوع قرارداد:
چنانچه پیش‌ازاین گفته شد نماینده در قرارداد نمایندگی از استقلال برخوردار است. همین اصل طلایی بستری را فراهم می‌آورد که بر اساس آن نماینده بتواند نمایندگی را از سایر اشخاص نیز اخذ کند. در چنین شرایطی، اصیل در صورت عدم انعقاد قرارداد نمایندگی انحصاری نخواهد توانست مانع از فعالیت‌های نماینده برای سایر شرکت‌ها و رقبا شود.
از طرفی ماهیت کار نمایندگی و قواعد رقابت در بازار ایجاب می‌کند که نماینده نتواند نمایندگی شرکت و کسب و کار رقیب را بر عهده گیرد. ازاین‌رو ضرورت خواهد داشت که از هرگونه فعالیت مشابه نماینده _چه مستقلاً و چه به‌عنوان نماینده رقیب_ جلوگیری شود. درواقع این ضرورت از اصل جلوگیری از به وجود آمدن تعارض منافع بین اصیل و نماینده پدیدار می‌شود.
برای پیشگیری از وقوع چنین موضوعی می‌توان با درج شرط ساده عدم رقابت، اخذ نمایندگی از سایر اصیل‌ها را به‌کلی برای نماینده ممنوع کرد و یا آن را منوط به اطلاع قبلی و جلب رضایت اصیل دانست. شرط عدم رقابت را می‌توان در قالب قراردادی جداگانه نیز با نماینده منعقد نمود.
انتقال و واگذاری نمایندگی بدون رضایت اصیل:
قراردادهای نمایندگی، معمولا قائم به شخص نماینده هستند. نماینده برای کسب نمایندگی باید واجد شرایط خاصی ( حداقل سرمایه، مدرک تحصیلی و تعداد کارکنان ….) باشد. نمایندگی یک برند در بازار، امر بسیار مهم و خطیری می‌باشد. ازاین‌روست که اغلب نمایندگان برای کسب عنوان نمایندگی ناچار به عبور از هفت‌خوانی خواهند بود تا درنهایت بتوانند اعتماد اصیل را جلب کرده و به فروش محصولات بپردازند. درواقع اعتماد، مهم ترین عنصر قرارداد نمایندگی است. بدین‌جهت ضرورت خواهد داشت که تمهیداتی اندیشه شود تا نماینده نتواند مسئولیت و تعهدات نمایندگی خود را به فرد غریبه‌ای انتقال دهد یا واگذار کند.
برای جلوگیری از این تخلف لازم خواهد بود تا قید مباشرت نماینده و تعهد به عدم واگذاری موضوع قرارداد(نمایندگی) به اشخاص ثالث در قرارداد درج گردد . در تدوین این بند می‌توان ممنوعیت کاملی ایجاد کرد و یا انتقال نمایندگی را منوط به اخذ اجازه از اصیل دانست.
عدم افشاء عنوان نمایندگی:
نماینده تجاری معاملات را به نیابت از اصیل منعقد می‌کند. بنابراین اگرچه نام و امضای او بر روی سند معامله درج می‌شود اما در حقیقت، این اصیل خواهد بود که حقوق و تعهدات ناشی از معامله را دارا می‌شود. این مسئله می‌تواند به‌راحتی منجر به سوءاستفاده نماینده گردد. بدین‌صورت که نماینده از اعلام عنوان نمایندگی خود به مشتری پرهیزکرده و به‌نوعی خود را به‌جای اصیل واقعی جا می‌زند.
عدم افشاء هویت نمایندگی یکی از تخلفات بزرگ موجود در قراردادهای نمایندگی است که به‌راحتی با درج شرط افشاء نمایندگی می‌توان از وقوع آن جلوگیری نمود. در قالب این شرط نماینده متعهد می‌دهد که مشتری را از نماینده بودن خود مطلع سازد.
سخن آخر
به خاطر داشته باشید که قراردادهای نمایندگی ، در هیچ بخشی از قانون تجارت و یا قانون مدنی مورداشاره قرار نگرفته است. این قرارداد در زمره عقود غیر معین است و بر اساس ماده 10 قانون مدنی تنظیم می شود. بر همین اساس تخلفات برآمده از قرارداد، تنها در صورتی قابل‌شناسایی خواهند بود که در هنگام انعقاد قرارداد در مورد آن‌ها توافقی صورت گرفته‌شده باشد. ازاین‌رو لازم خواهد بود تا در هنگام نگارش قرارداد نمایندگی دقت کنید. چراکه در صورت سکوت و عدم ذکر هر یک تعهدات در قرارداد، اثبات تخلف از جانب اصیل و یا نماینده بسیار دشوار و یا حتی غیرممکن خواهد شد.
