قرارداد فرانشیز، انواع و موانع آن در قانون ایران

احتمالا شما هم با جست و جو کلمه فرانشیز در گوگل فارسی با انبوهی از اطلاعات کپی شده مواجه می شوید که بیشتر از آنکه برای شما سودمند باشند، شما را سردرگم می کنند. . صادقانه بگویم فرانشیز واقعا مفهوم پیچیده و دشواری است و فهم واقعی آن تنها در عمل ممکن خواهد بود. مهم ترین دلیل پیچیدگی فرانشیز آن است که قرارداد فرانشیر مانند قرارداد خرید و فروش و اجاره ، که هزاران سال است که بشر با آن ها دست و پنجه نرم می کند نیست. بلکه از جمله قرارداد های نو و ابداعی محسوب می شود که عمر آن به چند صد سال قبل باز می گردد.

یکی از اولین فرانشیز های جهان ، توسط خانم مارتا ماتیلدا هارپر که یک تاجر، کارآفرین و مخترع آمریکایی بود ابداع شد. خانم هارپر صاحب یک سالن زیبایی بود که محصولات سلامت موی زنان را نیز در سالن خود تولید می کرد. طولی نکشید که سالن خانم هارپر و محصولات او زبان زد عام و خاص شد و برند تجاری او شهرت پیدا کرد. اما این شهرت تجاری برای خانم هارپر کافی نبود. او به دنبال توسعه شبکه تجارت خود بود. به همین دلیل در سال 1891 تصمیم گرفت که با انعفاد قرارداد فرانشیز کسب و کار خود را گسترش دهد. سیاست تجاری که خانم هارپر اتخاذ کرد بسیار موفق عمل کرد و او با انعقاد قرارداد فرانشیز متعدد توانست شعبات سالن زیبایی خود را به بیش از 500 عدد در سراسر جهان برساند.

بعد از خانم هارپر بسیاری از تاجران و صاحبان کسب و کار توانستند با انعقاد قرارداد فرانشیز به موفقیت بزرگی دست پیدا کنند. کسب و کار هایی مثل مک دونالد، کی اف سی و ….به همین شیوه و با سرعت بسیار بالایی به غول پیکران حوزه کسب و کار خود تبدیل شدند .به نحوی که امروزه کمتر کسی یارای مقابله با آن ها را ندارد.

تا اینجای داستان، فرانشیز ممکن است قراردادی بی ضرر به نظر برسد که می تواند به شما در پیشرفت کسب و کارتان کمک کند .

اجازه بدهید این حقیقت را به شما یادآور شوم که فرانشیز آنقدر ها هم که به نظر می رسد بی خطر نیست و می تواند به راحتی باعث نابودی کل کسب و کارتان شود. اما پیش از آنکه در خصوص وجوه خطرناک فرانشیز حرف بزنیم اجازه بدهید که گام نخست را درست برداریم و از ماهیت فرانشیز حرف بزنیم.

فرانشیز چیست ؟

اگر پیش از این در مورد فرانشیز جست و جو کرده باشید متوجه می شوید که فرانشیز از آن دست مفاهیمی ست که تعاریف بی شماری دارد ،اما از آنجایی که من قصد ندارم شما را درگیر تعاریف سنگین حقوقی و الفاظ بی سر و ته کنم به بیان تعریفی ساده از فرانشیز اکتفاء می کنم: فرانشیز قراردادی است که موضوع آن اعطای امتیاز بهره برداری از یک نام یا علامت تجاری در قبال دریافت وجه معینی است. یکی از طرفین این قرارداد شخصی است که بر اثر سال ها تلاش و کوشش توانسته اعتبار خوبی برای کسب و کار خود تحصیل کند و شهرت تجاری مناسبی به وجود آورد. اما طرف دیگر این قرارداد شخصی است که می خواهد با استفاده از نام تجاری و اعتبار کسب شده طرف اول، کسب و کاری برای خود راه بیاندازد و در ازای بهره برداری از اعتبار طرف اول، وجهی به او بپردازد.

بنابر آنچه که گفته شد هر فرانشیزی در بر گیرنده 3 عنصر خواهد بود :

• اعطای مجوز بهره برداری از نام و علامت تجاری به فرانشیز گیرنده
• همکاری مستمر و تبعیت فرانشیز گیرنده از فرانشیز دهنده
• پرداخت حق فرانشیز به فرانشیز دهنده

تفاوت فرانشیز با لیسانس

هر دو قرارداد فرانشیز ولیسانس متضمن امتیاز بهره برداری از یک علامت یا نام تجاری هستند ، اما تفاوت کوچکی نیز با هم دارند . در قرارداد لیسانس امتیاز دهنده قدرت کمی برای دخالت در تجارت امتیاز گیرنده دارد. در حالی که دامنه کنترل و نظارت در فرانشیز معمولا بسیار بیشتر است.در اینگونه قرارداد ها فرانشیز دهنده می تواند علاوه بر نظارت بر روی استاندارد کالا و خدمات مستقیما در فرایند تجارت فرانشیز گیرنده دخالت کند.

مثلا فرانشیز دهنده می تواند در خصوص میزان تولید، پرسنل کاری، وقت کاری، لیست کالاها یا خدمات قابل ارائه ، سیاست های تجاری اتخاذ شده و تقریبا هر حوزه دیگری از کار، حق مدیریتی خود را اعمال کند اما امتیاز دهنده در لیسانس تنها در حدود استاندارد های ارائه شده ی کالا یا خدمات حق دخالت خواهد داشت.

یکی از تفاوت های مهم این دو قرارداد آن است که در قرارداد فرانشیز معمولا شخصیت فرانشیز گیرنده یکی از عوامل موثر در انعقاد قرارداد است در نتیجه علی الاصول موضوع این قرارداد ها غیر قابل انتفال به غیر هستند. اما در لیسانس ، شخصیت امتیاز گیرنده آنچنان اهمیتی ندارد یه همین جهت معمولا در این قرارداد ها ممنوعیتی برای واگذاری موضوع قرارداد به غیر وجود ندارد. به بیانی ساده تر می توان گفت فرانشیز ها اصولا در بر گیرنده یک یا چند لیسانس اند اما در مقایسه با قرارداد های لیسانس حوزه بسیار وسیع تری از اختیارات را در اختیار فرانشیز دهنده و فرانشیز گیرنده قرار خواهند داد.

تفاوت قرارداد فرانشیز با نمایندگی

در قرارداد های نمایندگی، دو طرف وجود دارد یکی از طرفین نماینده است که به عنوان واسطه، اختیار اداره امور تجاری شخصی را در منطقه و حوزه جغرافیایی خاصی بر عهده می گیرد و دیگری اصیل است که در قبال ارائه خدمات نماینده به وی حق الزحمه ای می پردازد.

در قرارداد های فرانشیز ،اصولا فرانشیز گیرنده نماینده “تجارت” فرانشیز دهنده است .اما دقیقا برعکس آنچه در قرارداد نمایندگی وجود دارد ،نماینده نمی تواند نماینده “اراده” فرانشیز دهنده باشد. از جانب دیگر در قرارداد های فرانشیز معمولا ریسک سرمایه گذاری بر عهده فرانشیز گیرنده است و مسئولیت عدم موفقیت در تجارت بر عهده اوست. اما در قرارداد های نمایندگی معمولا نماینده متحمل ریسکی نمی شود چرا که تجارت در اختیار او نیست و او صرفا نماینده ای است که از جانب اصیل برای انعقاد معاملات و فروش کالا و خدمات و اداره محل تجارت انتخاب شده است.

تفاوت مهم دیگر آنکه در قرارداد نمایندگی این نماینده است که در ازای خدماتش حق الزحمه دریافت می کند اما در قرارداد فرانشیز این فرانشیز دهنده خواهد بود که در ازای اعطای امتیاز به فرانشیز دهنده، حق فرانشیز دریافت می کند.

انواع قرارداد فرانشیز

قرارداد های فرانشیز را می توان از حیث روش واگذاری فرانشیز، ماهیت تجارت و اشکال مختلف قراردادی به انواع و اقسام مختلف تعیین کرد. در این قسمت به شرح مختصری از این انواع گوناگون می پردازیم.

• انواع فرانشیز از حیث روش واگذاری

الف)فرانشیز یک واحدی یا Single Unit Franchise: در این قرارداد فرانشیز دهنده امتیاز راه اندازی یک واحد تجاری به نام و علامت تجاری خود را به فرانشیز گیرنده اعطاء می کند.

ب)فرانشیز چند واحدی یا Multi-Unit Franchise : در این قرارداد فرانشیز دهنده امتیاز راه اندازی چند واحد تجاری به نام و علامت تجاری خود را به فرانشیز گیرنده اعطاء می کند.

ج)فرانشیز اصلی یا Master Franchise : همان طور که پیش از این گفتیم در قرارداد فرانشیز، شخصیت فرانشیز گیرنده اهمیت بسیاری دارد و به همین جهت در غالب موارد فرانشیز غیر قابل انتقال به دیگری است با این حال در برخی قرارداد ها ممکن است فرانشیز دهنده به یک فرانشیز گیرنده اصلی اجازه بدهد تا با انتقال فرانشیز به فرانشیز دهنده های فرعی شبکه تجارت را گسترش دهد.

د)فرانشیز فرعی یا Sub Franchise : در مورد بالا فرانشیز گیرنده اصلی در قرارداد فرانشیز منعقده با فرانشیز گیرنده های دیگر فرانشیز دهنده محسوب می شود اما نوع  فرانشیزی که آن ها منعقد می کنند فرانشیز فرعی خواهد بود.

ه) فرانشیز توسعه یا Development Franchise: یکی از طرق گسترش شبکه تجارت از طریق فرانشیز آن است که به شخصی به عنوان یک توسعه دهنده منطقه ای یا Area Developer حق توسعه و کنترل فرانشیز ها را در منطقه ای خاص اعطا کنیم. البته در اعمال این حق توسعه دهنده منطقه ای خود نمی تواند مالک شعب ساخته شده باشد یا در آن ها به تجارت بپردازد و صرفا امر راه اندازی آن شعب با وی خواهد بود.

• انواع فرانشیز از حیث ماهیت تجارت

الف)فرانشیز تولیدی یا Manufacturing Franchise: در این قراردادها فرانشیز دهنده حق تولید محصولات با نام و علامت تجاری خود و با استارندارد ارائه شده خود را به فرانشیز گیرنده می دهد. این نوع از فرانشیز در داروسازی و لوازم آرایشی بهداشتی رواج بسیاری دارد.

ب)فرانشیز خدماتService Franchise: در این قراردادها فرانشیز دهنده حق ارائه خدمات با نام و علامت تجاری خود را به فرانشیز گیرنده می دهد. این فرانشیز در حوزه رستوران داری و هتل داری رواج دارد.

ج)فرانشیز توزیعیDistribution Franchise: در قراردادهای توزیعی، فرانشیز دهنده حق توزیع کالای تولید شده خود را در شبکه تجارت به فرانشیز گیرنده می دهد.در این قراردادها فرانشیز گیرنده ممکن است کالای مذکور را خریداری کرده باشد با این وجود در امر توزیع و فروش کالا ها در شبکه، تابع استاندارد های تعریف شده توسط فرانشیز دهنده خواهد بود. این قرارداد در حوزه توزیع مواد غذایی رواج دارد.

د)فرانشیز صنعتیIndustrial Franchise: قراردادهای فرانشیز صنعتی معمولا در حوزه تکنولوژی رواج دارد و غالبا متضمن لیسانس حق اختراع، دانش فنی و امتیاز استفاده از نام و علامت تجاری هستند. قرارداد های فرانشیز صنعتی معمولا ترکیبی از فرانشیز تولیدی و توزیعی هستند.

• انواع فرانشیز از حیث اشکال مختلف قراردادی

الف)فرانشیز انحصاری Exclusive Franchise: در اینگونه قراردادها فرانشیز دهنده حق تاسیس واحد تجاری یا اعطای فرانشیز به دیگری را در قلمروی فرانشیز گیرنده از خود سلب می کند. فرانشیز گیرنده نیز متقابلا تعهد می دهد که در قلمرویی خارج از قلمرو دکر شده در قرارداد به تجارت با نام و علامت تجاری فرانشیز دهنده نپردازد.

ب)فرانشیز غیر انحصاریNon Exclusive Franchise: در اینگونه از قرارداد ها بر خلاف مدل قبلی فرانشیز دهنده در قلمروی ذکر شده در قرارداد حق تجارت با نام و علات تجاری خود یا اعطای فرانشیز به دیگری را خواهد داشت.

ج)فرانشیز منفرد یا Sole: در این قرارداد فرانشیز دهنده حق اعطای فرانشیز به دیگری را نخواهد داشت اما می تواند به عنوان تنها رقیب فرانشیز گیرنده در قلمروی ذکر شده در قرارداد تجارت کند.

موانع فرانشیز در قانون ایران

یکی از مهم ترین نکاتی که قبل از انعقاد فرانشیز باید بدانید آن است که اینگونه قرارداد ها با محدودیت های خاصی در ایران مواجه اند. قرارداد فرانشیز در ایران جز قرارداد های غیر معین ماده 10 قانون مدنی محسوب می شوند. یعنی از اصل رضایی بودن قرارداد تبعیت می کنند و بدون نیاز به رعایت تشریفات خاصی منعقد می شوند. با این حال قوانین ایران، قراردادهای فرانشیز را از این قاعده مستثناء کرده و طرفین اینگونه قرارداد ها را ملزم به رعایت تشریفاتی کرده است. طبق ماده 50 قانون ثبت اختراعات ، طرخ های صنتعی و علائم تجاری مصوب 1386 :

“هرگونه قرارداد اجازه بهره‌برداری از اختراع و طرحهای صنعتی ثبت شده‌، یا علامت ثبت شده یا اظهارنامه مربوط به آنها به اداره مالکیت صنعتی تسلیم می‌شود. اداره مالکیت صنعتی‌، مفاد قرارداد را به صورت محرمانه حفظ ولی اجازه بهره‌برداری را ثبت و آگهی می‌کند. تأثیر این گونه قراردادها نسبت به اشخاص ثالث منوط به مراعات مراتب فوق است‌.”

بنابراین انعقاد قراردادهای فرانشیزی که در آن به نحوی مجوز بهره برداری اعطا می شود باید حتما به اطلاع اداره مالکیت صنعتی برسد و توسط این اداره ثبت و آگهی شود وگرنه مفاد قرارداد فرانشیز در برابر هر شخص ثالثی غیر قابل استناد خواهد بود. به علاوه به این نکته نیز توجه داشته باشید که برای واردات و توزیع محصولات خارجی حسب مورد نیازمند مجوز وزارت صمت و وزارت بهداشت خواهید بود و بدون کسب چنین مجوزی عملا نمی توانید فرانشیز خود را به ثبت برسانید.

آنچه در این مطلب گفته شد مختصری از کلیات مرتبط با فرانشیز بود. برای آگاهی از حقوق و تکالیف فرانشیزدهنده و فرانشیزگیرنده در قراردادهای فرانشیز می توانید به مطلب “تعهدات طرفین در قرارداد فرانشیز” رجوع کنید. همچنین به شما پیشنهاد می شود که برای اطلاع از سایر شرایط فرانشیز از راهنمایی مشاوران متخصص موسسه حقوقی فینولا استفاده نمایید.