آثار ادبی و هنری که ناشی از خلاقیت و هنر افراد جامعه است، دارای ارزش معنوی و مادی بسیار بالایی هستند. این آثار، تجلی ذهن و احساس هنرمندان و نویسندگانی هستند که با تلاش و دقت فراوان به خلق آنها پرداخته‌اند. از آنجا که تمامی آثار هنری و ادبی منحصر به فرد محسوب می‌شوند و خلاقیت هر فرد غیرقابل قیمت‌گذاری است، حفظ ارزش این آثار و اعتبار بخشیدن به حقوق پدیدآورندگان آنها اهمیت ویژه‌ای دارد. هر اثر هنری و ادبی، نمایانگر بخش‌های منحصر به فردی از فرهنگ و هنر جامعه است که نمی‌توان آن را به سادگی بازآفرینی کرد. البته به منظور حمایت از این آثار و تضمین حقوق پدیدآورندگان، ثبت آثار هنری و ادبی ضروری است
ثبت آثار هنری و ادبی نه تنها به پدیدآورندگان آن آثار اطمینان می‌دهد که حقوقشان مورد حمایت قانونی قرار می‌گیرد، بلکه اعتبار و اصالت آثارشان نیز به رسمیت شناخته میشود. این فرآیند، به جلوگیری از سرقت‌های ادبی و هنری کمک کرده و پدیدآورندگان را تشویق به ادامه خلاقیت و نوآوری میکند.
در این نوشتار، ابتدا به تعریف آثار هنری و ادبی از منظر قانون میپردازیم و سپس حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان را بررسی می‌کنیم. در ادامه نیز به مراحل ثبت آثار ادبی و هنری در ایران و مدارک مورد نیاز جهت ثبت این آثار خواهیم پرداخت. هدف ما در این نوشتار ارائه اطلاعات کامل و جامع به خالقین آثار ادبی و هنری است تا دید کامل تری نسبت به حقوق خود داشته باشند و به بهترین نحو از منافع مالی و معنوی اثر خود استفاده کنند.
تعریف آثار ادبی و هنری
هر آنچه که از راه دانش، هنر یا ابتکار هنرمند یا پدیدآورنده ایجاد میشود، به عنوان اثر تعریف می‌گردد.
اثار ادبی و هنری به مجموعه‌ای از آثار اطلاق میشود که شامل نوشته‌ها، شعرها، داستان‌ها، نمایشنامه‌ها، موسیقی‌ها، نقاشی‌ها، مجسمه‌ها و دیگر موارد هنری میباشد. بر اساس ماده ۱ قانون حمایت از حقوق مولفین و منصفین و هنرمندان مصوب سال 1348، هر آنچه که از راه دانش، هنر یا ابتکار پدیدآورنده ایجاد میشود، به عنوان اثر تعریف می‌گردد و این تعریف اثر شامل تمامی آثار ادبی و هنری است، بدون در نظر گرفتن روش یا طریقه‌ی بیان و ظهور آنها. در همین ماده قانونگذار «پدیدآورنده» را بدین شکل تعریف کرده است: «به مؤلف و مصنف و هنرمند “پدیدآورنده” میگویند که از راه ابتکار و دانش آنها اثر خلق میشود.»
آثار ادبی و هنری مورد حمایت
این قانون در ماده 2، اثرهایی که مورد حمایت قانونی قرار میگیرند را ذکر کرده است.
۱ – کتاب و رساله و جزوه و نمایشنامه
این بند شامل تمامی آثار مکتوب که به صورت کتاب، رساله، جزوه یا نمایشنامه نوشته شده‌اند، میشود. این آثار می‌توانند جنبه‌های علمی، فنی، ادبی یا هنری داشته باشند. برای مثال، کتاب‌های داستانی، مقالات پژوهشی، جزوات دانشگاهی و نمایشنامه‌ها همگی در این دسته‌بندی قرار میگیرند.
۲ – شعر و ترانه و سرود و تصنیف
شامل اشعاری که به هر ترتیب و روشی نوشته، ضبط یا منتشر شده‌اند. این آثار می‌توانند در قالب‌های مختلفی مانند شعر کلاسیک، ترانه‌های معاصر، سرودهای ملی و مذهبی و تصنیف‌ها باشند. مهم نیست که این آثار به صورت مکتوب، صوتی یا ویدئویی منتشر شده باشند.
۳ – اثار سمعی و بصری
شامل آثاری است که برای اجرا در صحنه‌های نمایش، پرده سینما یا پخش از رادیو و تلویزیون تولید شده‌اند. این آثار می‌توانند شامل فیلم‌ها، تئاترها، نمایشهای تلویزیونی و برنامه‌های رادیویی باشند. از آنجا که این آثار به هر ترتیب و روشی می‌توانند ضبط و منتشر شوند، شامل فیلم‌های کوتاه و بلند، مستندها و انیمیشن‌ها نیز می‌گردند.
۴ – اثر موسیقی
شامل تمامی آثار موسیقایی است که به هر ترتیب و روشی نوشته، ضبط یا منتشر شده‌اند. این آثار می‌توانند شامل قطعات موسیقی کلاسیک، پاپ، راک، جاز و سایر ژانرهای موسیقی باشند. این دسته شامل نت‌های موسیقی، ضبط‌های صوتی و حتی پرفورمنس‌های زنده‌ای است که ثبت و منتشر شده‌اند.
۵ – نقاشی و تصویر و طرح و نقش و نقشه جغرافیایی ابتکاری
این دسته شامل آثار هنری تصویری مانند نقاشی‌ها، تصاویر، طرح‌ها، نقش‌ها و نقشه‌های جغرافیایی میشود که به صورت ابتکاری ایجاد شده‌اند. همچنین نوشته‌ها و خطوط تزیینی و هر گونه آثار تزیینی و تجسمی دیگر که به صورت ساده یا ترکیبی به وجود آمده‌اند، نیز در این دسته قرار دارند. این آثار می‌توانند به صورت دستی یا دیجیتالی خلق شده باشند.
۶ – هر گونه پیکره (مجسمه)
این بند شامل تمامی آثار پیکرتراشی و مجسمه‌سازی است که توسط هنرمند پدید آمده‌اند. این آثار می‌توانند از مواد مختلفی مانند سنگ، فلز، چوب یا حتی مواد نوین ساخته شده باشند و به اشکال مختلفی تجسم یابند.
۷ – اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان
شامل طرح‌ها و نقشه‌های ساختمان است که توسط مهندسین و معماران طراحی شده‌اند. این دسته شامل نقشه‌های ساختاری، نقشه‌های اجرایی و طرح‌های معماری خلاقانه است که به عنوان آثار هنری و فنی شناخته می‌شوند.
۸ – اثر عکاسی
شامل عکس‌هایی است که با روش‌های ابتکاری و ابداعی پدید آمده‌اند. این عکس‌ها می‌توانند از جنبه‌های هنری و فنی برخوردار باشند و از موضوعات مختلفی مانند طبیعت، پرتره‌ها، مناظر شهری و غیره تشکیل شوند.
۹ – اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم
شامل تمامی آثار هنری و دستی است که به روش‌های ابتکاری پدید آمده‌اند. این دسته شامل نقشه‌های قالی و گلیم، صنایع دستی و هنرهای صنعتی است که با استفاده از روش‌های خلاقانه و طراحی‌های نوآورانه ساخته شده‌اند.
۱۰ – اثر ابتکاری بر پایه فرهنگ عامه
شامل آثاری است که بر اساس فرهنگ عامه یا فولکلور و میراث فرهنگی و هنری ملی پدید آمده‌اند. این آثار می‌توانند شامل داستان‌ها، افسانه‌ها، موسیقی‌ها، رقص‌ها، لباس‌ها و سایر عناصر فرهنگی باشند که به روش‌های خلاقانه و نوآورانه تجسم یافته‌اند.
۱۱ – اثر فنی دارای جنبه ابتکاری
شامل آثاری است که دارای جنبه‌های فنی بوده و به روش‌های ابتکاری و نوآورانه پدید آمده‌اند. این دسته شامل اختراعات، طرح‌های مهندسی و سایر آثار فنی است که از نوآوری و خلاقیت برخوردار هستند.
۱۲ – هر گونه اثر مبتکرانه دیگر
شامل هر گونه اثری است که از ترکیب چند اثر از دسته‌های مذکور در این فصل پدید آمده باشد. این آثار می‌توانند شامل تلفیق‌هایی از هنرهای تجسمی، موسیقی، نمایش، ادبیات و سایر رشته‌های هنری باشند.
با دقت در ماده ۲ فوق الذکر میفهمیم که انواع مختلفی از آثار ادبی و هنری مورد حمایت این قانون قرار دارد. برای سهولت میتوان انواع اثار رو به چهاردسته اصلی تقسیم کرد:
اول : آثار نوشتاری مانند کتاب و رساله.
دوم : آثار شنیداری و دیداری (سمعی و بصری) نظیر نوار کاست و آثار رادیویی، تلویزیونی یا سینمایی.
سوم : آثار ناشی از هنرهای تجسمی از قبیل صنایع‌دستی، معماری و طراحی.
چهارم : آثار ترکیبی مانند نماهنگ‌ها یا ترجمه‌های همراه با تألیف.
البته در کنار این آثار اصلی میتوان از آثار فرعی نیز نامبرد که مورد حمایت قانونگذار قرار گرفته است. این آثار بدین جهت به عنوان آثار ادبی و هنری بکر مورد حمایت قرار میگیرند که آفرینش آنها مستلزم دانش تخصصی و تلاش توام با خلاقیت است. انجام فعالیت هایی مانند ترجمه، اقتباس و گزیده کردن (تلخیص) نمونه‌های رایج آثار فرعی است. قسمت ۳ از بند ۲ کنوانسیون برن نیز در این خصوص تصریح کرده است که «ترجمه، اقتباس، تنظیم موسیقی، تغییر و اصلاح سایر آثار ادبی وهنری، همچون آثار اصلی مورد حمایت بیانیه قرار می‌گیرد، بدون آنکه به حق تالیف و تصنیف آثار اصلی خدشه‌ای وارد شود.«
دو شرط اصلی ثبت و حمایت از آثار هنری و ادبی
تمامی آثاری فوق الذکر باید دارای دو ویژگی باشد تا مورد حمایت قانون قرار بگیرند. اولین ویژگی عبارت است اصالت اثر و دومین ویژگی وجود عنصر خلاقیت دراثر است.
اصالت اثر
اصیل بودن یک اثر بدین معناست که اثر توسط شخص خالق آن اثر پدیدآمده باشد، به عبارت دیگر این اثر باید نتیجه تفکرات و خلاقیت‌های ذهنی خالق باشد تا بتواند از حمایت قانونی و قضایی برخوردار شودو اصالت مفهومی حداقلی دارد، یعنی برای حمایت از یک اثر، حداقل خلاقیت و نوآوری از طرف پدید آورنده کافی میباشد. این اصالت نیازی به وجود تمایزات برجسته و خاصی نسبت به آثار مشابه ندارد.
ممکن است در یک واقعه تاریخی، چندین اثر ادبی یا هنری خلق شود، یا بر اساس یک داستان تخیلی، چندین اثر ادبی یا فیلم سینمایی ساخته شود (مانند فیلم و سریال های مختلفی که در ارتباط با دنیای آدم فضایی ها وجود دارد) و تمام این آثار تحت حمایت حقوق مؤلف قرار گیرند.
لازم به ذکر است که برای حمایت از یک اثر ادبی، تنها کافی است که آن اثر اصیل، نوآورانه و دارای وجود مادی باشد. برخلاف اختراعات، جدید بودن اثر ادبی یا هنری نقشی در اعطای حقوق به مولف آن ندارد.
خلاقانه بودن اثر
منظور از خلاقانه بودن اثر این است که اثر ناشی از ابتکار، و نوآوری باشد، اثری به وجود بیاید که با دیگر اثار دارای یک وجه تمایز باشد و آن عنصر تمایز کاملابرآمده از ذهن و خرد و آگاهی انسان باشد.
سایر شروط ثبت و حمایت از آثار هنری و ادبی
دو شرط دیگر درکنار شروط اصلی اصالت و خلاقیت اثر وجود دارد که برای ثبت اثر ادبی و هنری می بایست مورد توجه قرار گیرند.
اولین شرط که در واقع شرط بنایی برای شروط اصلی است، محسوس بودن محصول و یا اثر است.
برای اینکه یک اثر تحت حمایت قرار گیرد، لازم است که به شکل ملموسی تجسم یابد. صرف داشتن یک ایده هنری یا ادبی کافی نیست و نمی‌توان آن را به ثبت رساند. به عبارت دیگر، اصل مبنایی و مهم برای ثبت آثار، وجود خارجی داشتن اثر است.
شرط دوم نیز انتشار اثر برای اولین بار در ایران است. در غالب قوانین ملی، حمایت از یک اثر، مشروط به انتشار آن برای نخستین بار در کشور متبوع است.
حقوق مادی صاحب اثر
تمامی اثار مذکور، همانطور که گفتیم قابل حمایت اند. اما این حمایت به چه معناست؟ قانونگذار برای پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری به طور کلی دو نوع حق را برشمرده است. در ابتدا به حقوق مادی خالق اثار ادبی و هنری میپردازیم.
منظور از حقوق مادی، هر نوع حقوقی است که خالق اثر را در دستیابی به منافع مالی و اقتصادی کمک میکند و در واقع هدف از وضع این حقوق، تامین جنبه تجاری خلق یک اثر است. برای مثال پدیدآورنده اثر حق انحصاری برای نشر یک اثر دارد. فقط او میتواند اثر را منتشر کند و میتواند مانع از نشر اثرش توسط سایر افراد بشود تا درآمد حاصله از نشر اثر صرفا در تملک وی باقی بماند.
حقوق مادی یا توجه به ماده 3 قانون حمایت از مولفان و مصنفان و هنرمندان شامل مواردی همچون:
الف) حق نشر
یا حق تکثیر آثار ادبی و هنری، منحصرا به پدید آورندگان آنها تعلق دارد. این حق که به اصطلاح کپی رایت نیز گفته میشود، مربوط به حق بهره برداری مادی از آثار ادبی و هنری است. حق چاپ و تکثیر آثار ادبی، مواردی را همچون ریکورد کردن روی نوارهای کاست، صفحات موسیقی، انتقال بر روی سیدی و یا دیویدی یا هارد یا فلش و موارد این چنینی به طور کلی ضبط تصویری یا صوتی اثر بر روی صفحه یا نوار یا هر وسیله دیگر، همچنین پخش اثار سینمایی و موسیقیایی از طریق رادیو و تلویزیون و وسائل دیگر، چاپ و نشر کتاب و مجله و هر قالبی از متن را شامل میشود. این حق با توجه به تنوع آثار متفاوت است و به هر نحوی که بتوان یک اثر هنری را انتشار داد، میتوان حق نشر انحصاری را درنظر گرفت.
ب) حق عرضه
حق پدیدآورنده اثر بر عرضه محصول هنری خود مانند حق برگزاری گالری های هنری و به نمایش گذاشتن یک تابلوی نقاشی هنری به عنوان حق عرضه پدیدآورنده مورد حمایت قانونگذار قرار گرفته است. حق عرضه درمواردی به عنوان حق پخش اثر هم شناخته میشود. این حق مواردی را در برمیگیرد که جنبه فیزیکی اثر ملموس تر است میتوان آن را حمل و عرضه کرد مانند هر گونه پیکره یا مجسمه یا محصولاتی که به واسطه هنرهای دستی ایجاد شده اند مانند نقشه قالی و گلیم.
پ) حق اجرا
این حق بیشتر شامل اثار موسیقی و نمایشی مانند نمایش صحنه‌ای مانند تئاتر و باله و نمایشهای دیگر. یا حق برگزاری کنسرت و اجرای زنده موسیقی میشود.
ج) حق ترجمه از اثر
اگر شخصی قصد ترجمه یک اثر ادبی و هنری به مانند کتاب و رساله و … را دارد، باید پیش از ترجمه اثر از پدید آورنده آن اجازه بگیرد. ترجمه آثار ادبی و هنری، بدون کسب اجازه از پدید آورنده آنها مجاز نیست و این اجازه به عنوان یکی دیگر از حقوق مادی انحصارا در اختیار مولف اثر است.
حقوق معنوی صاحب اثر
درکنار این حقوق مادی که جهت دستیابی به منافع مالی برای خالق اثر تعیین شده است، حقوق معنوی نیز برای وی پیش بینی شده است. حقوق معنوی به مزایای قانونی و غیرمادی اطلاق می شود که به شخصیت پدیدآورنده یک اثر فکری وابسته است. حقوق معنوی شامل موارد ذیل است:
الف) حق انتشار اثر
پدیدآورنده اثر حق انحصاری دارد تا تصمیم بگیرد که اثر خود را منتشر کند یا خیر. هیچکس نمی‌تواند او را مجبور به انتشار یا عدم انتشار اثر کند. این حق تنها به پدیدآورنده اثر اختصاص دارد. اگر پدیدآورنده در طول حیات خود تصمیم به عدم انتشار اثر بگیرد و فوت کند، این حق به قائم مقام قانونی او منتقل میشود و آنها می‌توانند در مورد انتشار یا عدم انتشار اثر تصمیم بگیرند.
ب) حق انتساب اثر
این حق نشان دهنده ارتباط مستقیم بین پدیدآورنده و اثر خلق شده است. بر اساس این حق، هرگاه اثری منتشر شود، باید نام پدیدآورنده یا نام مستعار او بر روی اثر درج شود، مگر اینکه پدیدآورنده تصمیم به انتشار اثر به صورت بی‌نام بگیرد. علاوه بر این، پدیدآورنده میتواند نسبت به انتساب جعلی اثر اعتراض کند تا از جعل هویت خود جلوگیری کند.
ج) حق تمامیت اثر
با توجه به اینکه اثر فکری به شخصیت پدیدآورنده وابسته است، تمامیت اثر باید مورد احترام قرار گیرد و هیچکس بدون موافقت پدیدآورنده نباید آن را تغییر دهد. این حق دیگران را از تحریف، ناقص سازی و هر گونه تغییرات در اثر حمایت میکند.
این حقوق به منظور حفاظت از اثر و احترام به حقوق و شخصیت پدیدآورنده در نظر گرفته شده‌اند.
مدت حمایت از حق پدیدآورنده
بطبق ماده ۱۲ قانون حمایت از حقوق مولفین و منصفین و پدیدآورندگان اثر در ایران، مدت حمایت از حقوق پدیدآورنده برای آثار ادبی، هنری و علمی، ۳۰ سال پس از فوت وی میباشد. این حمایت شامل وراث و نمایندگان قانونی پدیدآورنده نیز میشود و در طول این مدت آنها از حقوق مادی اثر برخوردار خواهند بود. بدین معنا که پدیدآورنده نه تنها در زمان حیات خود بلکه تا 30 سال بعد از فوت نیز مالک حقوق مادی مذکور خواهد بود
بنابراین، وراث و نمایندگان قانونی پدیدآورنده می‌توانند در این مدت از منافع اقتصادی اثر استفاده کنند و حق انتشار و بهره‌برداری از آن را دارند.
مراحل ثبت آثار هنری و ادبی
برای ثبت آثار ادبی و هنری باید از طریق وبسایت وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی اقدام کنید. در اولین قدم باید وارد سامانه http://ircrs.ir شوید. در ادامه اطلاعات فردی خود را وارد کنید و در قسمت اطلاعات پدیدآورنده مشخصات درج شده را با دقت تکمیل کنید. پس از تکمیل اطلاعات فردی پیامی برای شما نشان داده میشود که حاوی 19 بند است. تمام این موارد را با دقت بخوانید و سپس در قسمت مشخص شده در انتهای پیام گزینه مطالعه کردم را کلیک کنید. در این پیام ضوابطی برای ثبت آثار مکتوب، آثاری هنری مانند نقاشی، صنایع دستی، فیلم نامه و … همچنین مدارک درخواستی اشاره شده است.
در ادامه باید اطلاعات اثر را وارد کنید و مشخصات درخواست خود را تکمیل کنید. در این قسمت اطلاعاتی از قبیل نام اثر، تاریخ پدیدآمدن اثر از شما خواسته میشود که آنها را نیز تکمیل کنید و توصيه مي شود در قسمت توضيحات فرم درخواست در خصوص اثر و نحوه پديدآوردن آن توضيح داده شود.
قسمت بعدی اطلاعات نماینده قانونی ای وکیل پدیدآورنده از شما خواسته میشود. اگر که شما به عنوان خالق اثر دارای وکیلی هستید، اطلاعات وی را در این قسمت وارد کنید.
بارگذاری مدارک
مرحله بعد، نیز بارگزاری مدارک درخواست شده میباشد. دراین مرحله شما باید مدارک احراز هویت خود یعنی کارت ملی و شناسنامه را قراردهید و در ادامه فایل های مربوطه به اثر خود را بارگزاری کنید. در صورت که اثثر شما در قابل یک متن مکتوب مانند کتاب است میتوانید فایل PDF کتاب خود را دراین قسمت آپلود کنید. در نظر داشته باشید چنانچه محصول شما از اقلام صنايع دستي میباشد، تصاوير ارسالي از محصول بايد ۳۰۰۰ پيكسل بوده و با فرمت jpg باشد و از سه نماي روبرو، بالا و جانبي بوده و حداقل ۷۰ درصد طرح داخل تصاوير قابل مشاهده باشد.
ایین نامه اجرایی ماده ۲۱ قانون حمایت از حقوق مؤلفان و هنرمندان، تمامی مدارک و مراحل و فرآیند ثبت این گروه از آثار را به خوبی توضیح داده است که برای دریافت آن اینجا کلیک کنید.
در انتها شما پس از دریافت کد رهگیری، میبایست مدارک نهایی خود شامل مشخصات محصول و… به اداره مالکیت معنوی واقع در خیابان امام خمینی، خیابان کشاورزی تحویل دهید.
اداره مذکور طی مدت 15 روز موضوع ثبت شما را بررسی می کند و درصورتی که قبلاً چنین ثبت نشده باشد، آن را در دفتر مخصوص ثبت اثرها ثبت می نماید و گواهی نامه ثبت اثر را به نام شما ثبت می شود و در اختیارتان قرار می دهد.
برای انجام کلیه مراحل فوق همچنین دریافت مشاوره حقوقی در خصوص نحوه و چگونگی ثبت اثار هنری، میتوانید با مشاورین متخصص گروه حقوقی فینولا در ارتباط باشید.
برای اطلاعات بیشتر با کارشناسان ما تماس بگیرید
