اختراعات از گذشته تاکنون نقش پر رنگی در توسعه و پیشرفت بشر ایفا کرده‌اند. از اختراعات ساده‌ای همچون نیزه و چاقو برای شکار حیوانات تا اختراعات پیچیده‌ای چون کامپیوترها و در دنیای امروز هوش مصنوعی، هر یک از این دستاوردها به نحوی زندگی ما را تغییر داده‌اند. پیشینه اختراعات نشان می‌دهد که این خلاقیت‌ها چگونه به مرور زمان توانسته‌اند مشکلات مختلف فنی و صنعتی را حل کنند و راه‌حل‌های جدیدی برای بهبود کیفیت زندگی عموم مردم و جامعه و هچنین و افزایش بهره‌وری در صنایع و کسب و کارها ارائه دهند.
امروزه، تعداد اختراعات به‌طور چشمگیری افزایش یافته و ما شاهد موجی از نوآوری‌ها و فناوری ها در حوزه‌های مختلف علمی و صنعتی هستیم. به همین دلیل، ضروری است که ما نیز ساز و کارهای حقوقی مناسبی برای حفاظت از این اختراعات تدوین کنیم. این ساز و کارها نه تنها باعث حفظ حقوق مخترعان می‌شوند، بلکه انگیزه‌ای برای ادامه خلاقیت و نوآوری برای اعضای جامعه فراهم می‌کنند.
تعریف اختراع
برای تعریف اختراع میتوان چنین گفت که هر آنچه که ناشی از فکر، ایده و یا ذهن انسان باشد. و دارای سه شرط مهم: «1- جدید بودن و 2- گام ابتکاری داشتن و 3- کاربردی در صنعت داشتن.» باشد، میتواند به عنوان اختراع شناخته شود. در واقع این ایده جدید باید بتواند به عنوان راه حل مشکلی در جامعه برای مردم قابل استفاده باشد. قانونگذار در ماده 1 قانون حمایت از مالکیت صنعتی مصوب 1403 ، بدین گونه اختراع را تعریف کرده است:
ماده۱- اختراع نتیجه فکر فرد یا افراد است که راه‌حل عملی جدیدی را برای حل مشکل فنی مشخص در زمینه صنعت ارائه می‌نماید. اختراع ممکن است به‌صورت فراورده یا فرایند باشد.
متوجه شدیم که اختراع نتیجه تفکر و خلاقیت فرد یا گروهی از افراد مختلف است که یک راه‌حل عملی نوین و تازه -که سایر افراد جامعه از آن تا بحال اطلاعی نداشته اند.- برای حل یک مشکل فنی مشخص در صنعت ارائه می‌دهد. این راه‌حل میتواند به شکل یک فرآورده یا محصول محسوس باشد که قابلیت تولید و استفاده را داشته باشد. یا به شکل یک فرآیند یا روش کار جدید که منجر به بهبود عملکرد صنعتی میشود. یک اختراع می‌بایست دارای سه ویژگی اصلی باشد: 1-جدید بودن 2- گام ابتکاری بودن 3- دارا بودن کابرد صنعتی. که در ادامه بیشتر توضیح خواهیم داد. ویژگی چهارم که قانون مستقیما به آن اشاره نکرده اما برای تلقی شدن یک نوآوری به عنوان اختراع نیاز است، ثبت کردن اختراع است.
ویژگی های اختراع
برای اینکه یک نوآوری بتواند اختراع قلمداد حتما باید سه شرط زیر را دارا باشد:
جدید بودن اختراع
1. جدید بودن (نوآوری): اختراع باید جدید باشد، به این معنا که تا پیش از این افشا نشده باشد. و برای اولین بار به عموم مردم اطلاع‌رسانی شود. این ویژگی نشان می‌دهد که اختراع، پیش از این در هیچ جای جهان به صورت کتبی یا شفاهی فاش نشده. و هیچ‌گونه سند یا ثبت سابقه‌ای از آن وجود ندارد. بنابراین، اختراع باید بتواند ثابت کند که چیزی نو و بدون سابقه در دنیای فناوری یا علم ارائه می‌دهد.
داشتن گام ابتکاری
2. گام ابتکاری: اختراع باید دارای گام ابتکاری باشد، به این معنا که افراد متخصص در آن حوزه‌ی صنعتی به سادگی نمی‌توانستند به آن دست یابند. یعنی، افرادی که در حوزه مورد نظر مشغول به کار بوده‌اند، با استفاده از دانش و تجربه خود قادر به طراحی یا ایجاد آن اختراع نبوده‌اند. این ویژگی تاکید دارد که اختراع نباید بدیهی و آشکار برای فرد دارای مهارت متعارف در صنعت یا فن مورد نظر باشد. و باید نشان‌دهنده یک گام خلاقانه و نوآورانه باشد که نیازمند تفکر و خلاقیت بیشتر است.
داشتن کاربرد صنعتی
3. دارا بودن کاربرد صنعتی: اختراع باید دارای کاربرد صنعتی باشد، به این معنا که در یک رشته از صنعت قابل ساخت یا استفاده باشد. این ویژگی نشان می‌دهد که اختراع باید کاربرد عملی داشته و بتواند در فرآیندهای تولیدی یا صنعتی استفاده شود. اختراع باید نشان دهد که میتواند یک مشکل فنی را در صنعت حل کند. صنعت هم در معنی عام خود منظور قانون گذار بوده است و شامل انواع صنایع میباشد. همانوطور که خود قانون گذار گفته: مراد از صنعت، مفهوم عام آن است و شامل مواردی نظیر صنایع دستی، کشاورزی، ماهیگیری و خدمات نیز می شود
قانون گذار در ماده 12 قانون حمایت از مالکیت صنعتی 1403 این ویژگی ها بدین نحو بیان کرده:
ماده۱۲- شرایط اختراع عبارت است از:
1- جدید بودن: بدین معنا که اختراع در فن یا صنعت پیشین، وجود نداشته باشد.
2- دارا بودن گام ابتکاری: بدین معنا که اختراع برای دارنده مهارت متعارف در فن یا صنعت مربوط، معلوم و آشکار نباشد.
۳- دارا بودن کاربرد صنعتی: بدین معنا که اختراع در رشته‌ای از صنعت، قابل ساخت یا استفاده باشد.
تا اینجا متوجه شدیم اختراع چیست و یک نوآوری چه ویژگی های باید داشته باشد تا بتوان آن را یک اختراع قلمداد کرد.
نوآوری هایی که اختراع نیستند
اما در قانون حمایت از مالکیت صنعتی، قانون گذار از نوآوری هایی نام برده که اختراع محسوب نمیشود. و نمی توان آنها را تحت حمایت نظام اختراعات قرار داد. قانون گذار این موارد را در ماده 4 قانون فوق الذکر، بدین نحو احصا کرده است:
1- کشفیات، نظریه‌های علمی، روش‌های ریاضی و آثار هنری: کشفیات و نظریه‌های علمی، چون به مفهوم جدیدی از پدیده‌های موجود اشاره دارند. و نه ایجاد چیزی جدید، قابل ثبت به عنوان اختراع نیستند. همین‌طور، روش‌های ریاضی و آثار هنری که حاصل خلاقیت در هنر هستند نیز شامل این مورد می‌شوند.
2- کاربرد جدید از فرآورده‌ها یا فرآیندهای شناخته شده: اگر محصول یا روش تولید محصولی که سابقا شناخته شده وجود داشته باشد. و صرفا کاربرد جدیدی برای آنها پیدا شده است، این کاربرد جدید به تنهایی نمیتواند به عنوان اختراع ثبت شود.
3. طرح‌ها، قواعد و روش‌های انجام فعالیت‌های ذهنی و فعالیت‌های اجتماعی، کسب‌و‌کار و بازی‌ها: این موارد شامل روش‌های ذهنی و فعالیت‌هایی می‌شوند که به صورت فیزیکی و عملی نمی‌توانند در صنعت مورد استفاده قرار گیرند. و بنابراین، قابل ثبت به عنوان اختراع نیستند. بازی ها نیز چون کاربرد صنعتی ندارند نمیتوان آنها را تحت نظام اختراع مورد حمایت قرارداد.
4. روش‌های پیشگیری، تشخیص، جراحی و درمان در بیماری‌های انسان و حیوان: روش‌های پزشکی که برای پیشگیری، تشخیص، جراحی و درمان بیماری‌های انسان و حیوان به کار می‌روند، به دلیل حفظ حفاظت از جان انسانها و حیوانات، قابل ثبت به عنوان اختراع نیستند.
در خصوص این بند، در تبصره این ماده نیز آمده است که: این بند شامل فرآورده‌ها و محصولاتی که مورد استفاده در این پروسه درمان استفاده میشود، میتوانند به عنوان اختراع ثبت شوند. در نتیجه هر نوع دارو یا دستگاهی در صنعت مهندسی پزشکی و پزشکی مورد استفاده باشد مانند دستگاه ام آر ای مورد حمیات قانون قرار میگیرد.
5. گیاهان و جانوران و میکروارگانیسم ( شامل باکتری و میکروب و …) و اجزای آنها آنچنان که در طبیعت یافت می‌شوند: بدیهی است که گیاهان و جاندارانی که به صورت طبیعی در طبیعت وجود دارند، قابل ثبت به عنوان اختراع نیستند. در این خصوص دو استثنا وجود دارد که قانون به آن اشاره کرده است:
6. اختراعی که بهره‌برداری از آن، خلاف موازین شرعی، نظم عمومی و یا اخلاق حسنه است: در این بند قانون گذار معیار را مشخص کرده تا در صورتی که اختراعی مغایرت با این موارد داشت نتوان آن را به عنوان اختراع ثبت کرد. اختراعاتی که بهره‌برداری از آنها با موازین شرعی، نظم عمومی یا اخلاق حسنه در تضاد است، قابل ثبت نیستند.
7. اختراعی که بهره‌برداری از آن با حفظ حیات یا سلامت انسان مغایرت دارد یا موجب آسیب جدی به محیط زیست یا کاهش تنوع زیستی میگردد: همانطور که در این بند آمده،اختراعاتی که بهره‌برداری از آنها ممکن است به حیات و سلامت انسان آسیب برساند. یا به محیط زیست و تنوع زیستی ضرر جدی وارد کند، قابل ثبت نیستند.
حق تقاضای ثبت اختراع
در خصوص اینکه چه کسی میتواند اختراع ساخته شده را ثبت کند و حمایت های قانونی حق اختراع برخوردار شود، قانونگذار تعیین تکلیف کرده است. طبق قانون حمایت از مالکیت صنعتی دو نفر میتوانند تقاضای ثبت کنند: 1– مخترع که خود پدیدآورنده محصول یا فرآیند است و 2- فردی که درخواست ساخت اختراع را داده است. گاها اختراعات توسط یک فرد ولی به سفارش فرد دیگری ساخته میشود. در این مورد که در ادامه بیشتر به آن می پردازیم، فردی که محصول را سفارش داده میتواند اختراع را ثبت کند.
اختراع اشتراکی
در خصوص حق اختراعاتی که توسط چند نفر ساخته شده یا به سفارش فرد دیگری ساخته شده قانونگذار در مواد 6 تا 10 تعیین تکلیف نموده است. اختراع ممکن است توسط یک نفر ساخته شود. اما اکثر اختراعات به علت پیچیدگی در جزئیات فنی نیازمند همکاری یک تیم یا گروهی از افراد است. در این صورت دو حالت ممکن است، یا میزان مشارکت افراد در ساخت اختراع مشخص باشد یا اینکه سهم شراکت آنها مشخص نیست.
اگر سهم هر یک از افراد در ایجاد اختراع به طور دقیق و مشخص تعیین شده باشد، میزان مشارکت هر یک از آنها در گواهینامه اختراع به صورت مجزا ذکر میشود. در نتیجه، حقوق و مزایای ناشی از اختراع به نسبت مشارکت هر فرد به همان شخص تعلق میگیرد. مثلاً اگر یک نفر ۶۰٪ و دیگری ۴۰٪ در اختراع سهیم باشد، حقوق ناشی از اختراع هم به همان نسبت بین آنها تقسیم می شود.
اگر کار هر یک از افراد به‌طور جدا و متمایز نباشد. یا میزان مشارکت هر فرد در ایجاد اختراع مشخص نشود، نام تمامی افراد در گواهینامه اختراع ذکر میشود و حقوق ناشی از گواهینامه به صورت مساوی بین آنها تقسیم میشود. در این حالت، فرض بر این است که تمامی افراد به‌طور برابر در ایجاد اختراع نقش داشته‌اند. همانطور که در قانون نیز آمده است:
ماده6- چنانچه دو یا چند شخص در پدیدآوردن اختراعی واحد، مشارکت داشته و سهم آنها در این همکاری مشخص باشد. میزان مشارکت هر یک به تفکیک در گواهینامه اختراع قید می شود. و حقوق حاصل از آن، به همان نسبت به ایشان تعلق می گیرد. در صورتی که کار هر یک از آنها جدا و متمایز نبوده یا میزان مشارکت آنها در ایجاد اختراع مشخص نباشد. نام همه آنها در گواهینامه اختراع ذکر میگردد و حقوق ناشی از گواهینامه، به طور مساوی به همه آنها تعلق می گیرد.
انتقال و رهن حقوق ناشی از اختراع های اشتراکی
در خصوص نقل و انتقال یا رهن سپردن حقوق ناشی از اختراع های اشتراکی باید گفت همانطور که در ماده 7 قانون حمایت از مالکیت صنعتی بیان شده است. هر یک از مالکان مشترک یک اختراع میتوانند بدون نیاز به کسب رضایت از سایر مالکان، سهم خود را به شخص دیگری انتقال دهند یا از آن به عنوان وثیقه یا هر نوع تضمین دیگر استفاده کنند. این بدان معناست که مالکیت مشترک اختراع، آزادی عمل بیشتری به مالکان می‌دهد تا بتوانند به صورت مستقل در خصوص سهم خود تصمیم‌گیری کنند. متن قانون بدین شکل تعیین تکلیف کرده است:
ماده۷ـ هریک از مالکان مشترک اختراعی واحد، بدون نیاز به کسب رضایت مالکان دیگر میتواند سهم خود را انتقال داده یا به عنوان وثیقه یا هر نوع تضمین دیگر قرار دهد.
چند نکته در خصوص انتقال سهم ناشی از حق اختراع اشتراکی به سایر افراد وجود دارد. نکته اول در مورد حق اولویت سایر مخترعین در خرید سهم اختراع است. تبصره یک همین ماده فوق الذکر در این خصوص چنین مقرر کرده است که: اگر یکی از شرکای اختراع بخواهد سهم خود را بفروشد، ابتدا باید پیشنهاد فروش را به دیگر شرکا اعلام کند.
اگر یکی از شرکا قصد خرید سهم را با همان مبلغ پیشنهادی داشته باشد، اولویت خرید تا مدت پانزده روز با آن شریک است. و در فرضی که قیمت پیشنهادی یک خریدار خارج از جمع شرکا بالاتر از قیمت پیشنهادی شرکا باشد، اولویت خرید با شرکای دیگر تا مدت پنج روز با همان قیمت پیشنهادی بالاتر خواهد بود.
حل اختلافات عدم استفاده از حق اختراع توسط سایر مخترعین
نکته بعدی در رابطه با اختلافات ناشی از عدم استفاده یا سهل انگاری در همکاری دیگر مخترعین است. فرضی را تصور کنید یکی از اعضای تیم سازنده اختراع، تصمیم میگیرد تا از حقوق مادی اختراع (که در ادامه مفصلا آن را توضیح میدهیم) استفاده نکند. سایر افراد نیز به علت مشاعی بودن اختراع حق تصرف در آن را نخواهد داشت.
در این خصوص تبصره 3 همان ماده چنین تعیین تکلیف کرده که اگر برخی از شرکا با بهره‌برداری از اختراع مخالف باشند، شریک یا شرکای دیگر میتوانند از مرجع قضائی صالح (شعب مجتمع قضائی ویژه مالکیت فکری مستقر در تهران) درخواست کنند تا شرکای ممتنع را ملزم به همکاری کنند. این الزام به این معنی است که شرکای ممتنع باید اجازه دهند تا بهره‌برداری از اختراع انجام شود، حتی اگر خودشان مخالف باشند. در عوض، شریک یا شرکای دیگر باید سهم عادلانه‌ای از منافع ناشی از بهره‌برداری از اختراع را به شرکای ممتنع پرداخت کنند. این سهم با وصف عادلانه توسط کارشناس مشخص میشود.
تبصره۳ـ در صورت مخالفت برخی از شرکا با بهره برداری از اختراع، شریک یا شرکای دیگر میتوانند الزام شرکای ممتنع را از مرجع صالح قضائی تقاضا نمایند. و با پرداخت مابه ازای عادله سهم آنها از منافع ناشی از بهره برداری، از اختراع استفاده نمایند.
در صورتی که دو شخص متفاوت و مستقل از یکدیگر، اختراع یکسانی را ساخته باشند. هرکدام که اظهارنامه خود را زودتر به مرجع صالح تسلیم کرده باشد حق اختراع به آن فرد تعلق میگیرد. البته به شرطی که اظهارنامه آن فرد توسط مرجع رد یا استرداد نشده باشد. در خصوص حل چنین اختلافی ماده 8 قانون حمایت از مالکیت صنعتی تعیین تکلیف کرده است.
ماده۸ ـ هرگاه دو یا چند شخص، مستقل از یکدیگر اختراع واحدی پدید آورده باشند، شخصی که اظهارنامه خود را زودتر تسلیم کرده باشد، حق ثبت اختراع را دارد. همچنین اگر دو یا چند شخص، مدعی حق تقدم موضوع ماده (۱۰) این قانون باشند، هرکدام که بتواند ثابت کند اظهارنامه اش را مطابق مقررات مربوط زودتر از دیگران تسلیم کرده است. مشروط بر اینکه آن اظهارنامه، استرداد یا رد نشده باشد، حق ثبت اختراع را دارد.
حق اختراع ناشی از رابطه استخدامی
در برخی از موارد ممکن است اختراعی که ساخته شده، درنتیجه سفارش دیگری و توسط مخترعی باشد که وی تحت رابطه استخدامی با کارفرما قرار دارد. برای مثال کمپانی تسلا برخی از متخصصان تکنولوژی را از سایر نقاط جهان استخدام میکند. تا بر روی پروژه مشخصی کار کنند و نیتجه این پروژه به خلق یک اختراع منجر میشود.
در این فرض اصل بر این است که حقوق مادی ناشی از این اختراع متعلق به شخص کارفرما یا در فرض مذکور ما، شرکت تسلا است. البته که میتوان خلاف این اصل در قرارداد شرط کرد و در واقع میتوان گفت ملاک ما، رابطه قراردادی آنهاست و در صورتی که قراردادی در کار نباشد، حقوق مادی ناشی از اختراع در چنین حالتی، متعلق به کارفرماست. استناد قانونی در قوانین داخلی ما نیز ماده ۹ قانون حمایت از مالکیت صنعتی است:
ماده۹ـ در صورتی که اختراع، ناشی از استخدام یا قرارداد باشد، حقوق مادی ناشی از اختراع متعلق به کارفرما است، مگر آنکه به صورت دیگری توافق شدهباشد. به منظور صدور گواهینامه اختراع، متقاضی ثبت باید نام مخترع را به مرجع ثبت اعلام کند.
اما تعیین تلکیف درمورد حق اختراع ناشی از روابط استخدامی، به همین سادگی نیست. پیچیدگی زمانی مطرح میشود که افراد تحت رابطه استخدامی یا همان کارکنان شرکت تسلا، یک اختراعی را خلق کنند، که غیر از اختراع موردنظر کارفرما بوده و درواقع اختراع جدیدی را بسازند که اصلا هدف استخدام آنها نبوده است.
برای این فرض نیز قانونگذار در تبصره ماده فوق الذکر، تعیین تکلیف کرده و حقوق مادی اختراع را در چنین فرضی که اختراع در چهارچوب موضوع فعالیت قراردادی طرفین نبوده، به شخص مخترع یا مستخدم داده است.
تبصره ـ چنانچه اختراع در چهارچوب موضوع فعالیت قراردادی مخترع نباشد یا در مورد اختراع ناشی از اجرای قرارداد، تعیین تکلیف نشده باشد. حقوق مادی ناشی از اختراع، متعلق به پیمانکار یا مستخدم است.
در همین فرض، قانونگذار نگاهی وسیع تر به مسئله داشته و در خصوص اختراعی که در چهارچوب موضوع قراردادی نبوده اما خلق آن با استفاده از امکانات و تجهیزات شخص کارفرما بوده، چنین تعیین تکلیف کرده است.که حقوق مادی از اختراع همچنان برا مخترع درنظر گرفته میشود.
با این تفاوت که در چنین فرضی کارفرما نیز حق بهره برداری غیر انحصاری را داراست.و او نیز میتواند از اختراع استفاده کند. اما این حق همانطور که گفتیم غیر انحصاری است و مخرع میتواند به سایر افراد نیز حق بهره برداری از اختراع خود را بدهد.
تبصره: «…. مگر آنکه اختراع با استفاده از دانش، اطلاعات، فناوری و یا ابزار و تجهیزات متعلق به کارفرما صورت گرفته باشد که در این صورت، حق ثبت اختراع و حقوق ناشی از گواهینامه آن متعلق به مخترع است و کارفرما نیز حق بهره برداری غیرانحصاری از اختراع را دارد.»
حقوق مادی اختراع
تا اینجا بارها در رابطه با وضعیت حقوق مادی اختراع که به چه اشخاصی تعلق میگیرد و یا به چه مواردی اطلاق میشود مطالعه کردیم. اما سوالی که مطرح میشود این است که حقوق مادی ناشی از اختراع شامل چه مواردی میشود؟
مدت زمان اعتبار حق اختراع
ابتدا به این موضوع بپردازیم که حقوق مادی انحصاری برای چند سال اعتبار دارد. تمامی حقوق مادی فوق الذکر، برای مدت 20 سال (از تاریخی که اظهارنامه ثبت اختراع، تسلیم شده است) تحت حمایت قانون قرار دارد. در این خصوص ماده 64 قانون چنین حکم کرده است:
ماده۳۴ـ مدت اعتبار گواهینامه اختراع ، مشروط به رعایت ماده (۶۵) این قانون، بیست سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه است.
حقوق مادی متعلق به چه شخصی است؟
در خصوص اینکه حقوق مادی اختراع، به چه کسی تعلق میگیرد همانطور که گفته شد.قانون گذار صریحا در ماده 35 قانون حمایت از مالکیت صنعتی مقرر کرده است که صرفا مالک اختراع یا هرکسی که او اجازه داده باشد حق بهره برداری از اختراع ثبت شده و حق برخورداری از حقوق مادی آن را دارد. اجازه مخترع میتواند در قالب های قراردادی مخصوصی مانند لایسنس باشد.
ماده۳۵ـ «بهره برداری از اختراع ثبت شده در ایران، از سوی اشخاصی غیر از مالک اختراع، مشروط به موافقت مالک آن یا نماینده یا قائم مقام وی است. …»
بپردازیم به مواردی که تحت عنوان حقوق مادی اختراع مطرح است. در این خصوص باید تفکیکی میان اینکه اختراع به شکل محصول یا فرآورده باشد و یا روش تولید محصول یا فرآیند باشد قائل باشیم.
حقوق مادی در فرض محصول یا فرآورده بودن اختراع
در صورتی که اختراع به شکل محصول باشد، حقوق مادی اختراع به شش حق تقسیم میشود.
اولین حقی که یک مخترع نسبت به اختراع خود دارد، حق ساخت آن است. وی میتواند هر نوع تغییری در روند ساخت محصول و شیوه ساخت آن اعمال کند.
دومین حق، حق واردات محصول است. مخترع تنها کسی است که میتواند درآمدی ناشی از واردات محصول داشته باشد. و هیچ شخص دیگری حق واردات این محصول را در کشور خود نخواهد داشت.
سومین حق، حق عرضه محصول برای فروش آن است و چهارمین حق انحصاری مخترع، فروش محصول است. فقط مخترع است که میتواند نقش فروشنده و عرضه کننده محصول را بازی کند.
پنجمین حق، طبیعتا حق استفاده از اختراع است و مخترع مالک انحصاری حق استفاده از محصول است. این بدان معناست که صرفا مخترع و هر آن شخصی که وی اجازه دهد میتواند از اختراع استفاده کند.
حق ذخیره محصول برای فروش آینده آن نیز به عنوان ششمین حق مخترع مورد حمایت قانونگذار قرار گرفته است. ذخیره محصولات به قصد فروش برای مخترع دارای اهمیت است. برای مثال: با ذخیره‌سازی محصولات، مخترع میتواند در برابر نوسانات بازار و تغییرات تقاضا محافظت کند. یا آنکه در صورت افزایش تقاضا برای محصول، ذخیره‌سازی میتواند منجر به افزایش قیمت در آینده و بالاتر بردن ارزش اقتصادی اختراع شود.
در خصوص حقوق مادی ناشی از اختراعی که به شکل محصول یا فرآورده است، در ماده 36 قانون مذکور چنین آمده که:
ماده۳۶ـ در صورتی که اختراع به صورت فراورده باشد، حقوق مادی ناشی از گواهینامه اختراع و بهره برداری انحصاری از آن عبارت است از: ۱ـ ساخت ۲ـ واردات ۳ـ عرضه برای فروش ۴ـ فروش و استفاده از فراورده ۵ ـ ذخیره به قصد فروش یا عرضه برای فروش یا استفاده از فراورده.
حقوق مادی در فرض فرآیند بودن اختراع
اما در فرضی که اختراع به شکل فرآیند یا روشی برای تولید محصول است. باید گفت قانونگذار ما در اخرین ملاحظه خود در قانون حمایت از مالکیت صنعتی مصوب سال 1403 صرفا حق استفاده از فرآیند را برای مخترع درنظر گرفته است و مواردی همچنون فروش و واردات و عرضه را صرفا در خصوص محصولات جدیدی که مستقیم ناشی از فرآیند هستند مورد حمایت قانون قرار داده است. متن قانون بدین شکل است:
ماده۳۷ـ در صورتی که اختراع به صورت فرایند باشد، حقوق مادی ناشی از گواهینامه اختراع عبارت است از ۱ـ استفاده از فرایند ۲ـ موارد مندرج در ماده (۳۶) این قانون در خصوص فراورده هایی که به طور مستقیم از طریق فرایند به دست می آید بجز ارقام گیاهی یا دامی.
مانند هر اصلی، اصل حقوق مادی انحصاری مخترع نیز دارای یک سری استثنائات است. در برخی از موارد دیگر حقوق مادی مخترع مورد حمایت نیست. و این موضوع بستگی به مولفه هایی همچون نوع استفاده از اختراع یا موقعیتی که اختراع در آن قرار گرفته دارد که آن را طبق ماده 38 قانون اخیر الذکر بررسی میکنیم.
مواردی که شامل حقوق مادی اختراع نمیشود
اولین موردی که در ماده 38 قانون حمایت از مالکیت صنعتی به عنوان استثنائات حق اختراع مطرح شده است، این است که اگر محصولی که مخترع خلق کرده است، قبلا توسط وی به هر نحوی به فروش رسیده باشد. دیگر نمیتوان حقوق مادی مذکور را برای آن در نظر گرفت.
ماده۳۸ـ حقوق مادی ناشی از اختراع ثبت شده و بهره برداری از آن، شامل موارد زیر نمی شود: ۱ـ فروش مجدد فراورده هایی که توسط مالک اختراع یا با توافق او در بازار عرضه می شود.
مورد بعدی واردات اختراعی است که قبلا در بازار توسط مخترع به مرحله عرضه رسیده است. فرض کنید یکبار مخترع در استرالیا آن محصول را به عرضه گذاشته، وی دوباره نمیتواند از حق انحصاری واردات آن در این کشور نیز استفاده کند.
۲ـ واردات فراورده هایی که توسط مالک یا با توافق او در بازار عرضه شده است.
اگر اختراع ثبت شده در هواپیماها، وسائط نقلیه هوایی و یا زمینی یا کشتی‌های متعلق به کشورهای دیگر استفاده شوند و به طور موقت یا تصادفی وارد حریم هوایی یا مرزهای کشور شوند، مالک اختراع هیچ حقی برای جلوگیری از این استفاده ندارد.
به عنوان مثال، اگر یک هواپیما با طراحی یا قطعه ای خاص که تحت اختراع ثبت شده، به طور موقتی وارد مرز هوایی ایران شود، مالک اختراع نمیتواند جلوی ورود آن را بگیرد. این محدودیت قانونی برای حق مخترع، در جهت حمایت از حقوق تجارت آزاد و نظم حمل و نقل بین المللی وضع شده است.
۳ـ استفاده از وسایل موضوع اختراع در هواپیماها، وسائط نقلیه زمینی یا کشتی های سایر کشورها که به طور موقت یا به طور تصادفی وارد حریم هوایی، مرزهای زمینی یا آبهای کشور می شوند.
در رابطه با استثنای بعدی باید گفت چنانچه فردی بخواهد با استفاده از اختراع ثبت شده، تحقیقاتی علمی انجام دهد یا از آن برای آزمایش و استفاده در امر آموزش بهره بگیرد نیازی نیست که از مخترع کسب اجازه کند
۴ـ بهره برداری از اختراع که با هدف استفاده در تحقیقات علمی یا آزمایشی یا با اهداف آموزشی و پژوهشی انجام می شود.
در رابطه با استثنای پنجم قانونگذار فرضی را مطرح میکند که شخصی قبل از تاریخ تقاضای ثبت اختراع یا در قبل از زمان تقاضای حق تقدم اختراع، از اختراع استفاده کرده است. یا اقداماتی اثرگذار در جهت آماده‌سازی استفاده از آن محصول انجام داده است. در این فرض آن فرد میتواند از حقوق خود بهره‌برداری کند و مخترع نمیتواند مانع وی شود. با این حال، فرد مورد نظر باید بتواند اثبات کند که دانش مربوط به اختراع را به واسطه افشای اطلاعات در مهلت مقرر شده یا در اثر نقض تعهدات خود نسبت به مالک اختراع یا نماینده او به دست نیاورده است. این بند به نوعی تعادل بین حقوق مخترع و حقوق اشخاص ثالث برقرار میکند. در حالی که مخترعان حق انحصاری بر اختراعات خود دارند، قانونگذار همچنین اجازه می‌دهد تا افرادی که قبلاً از اختراعات استفاده کرده‌اند، تحت شرایط خاصی بتوانند از حقوق خود بهره‌برداری کنند.
۵ ـ بهره برداری توسط هر شخصی که به صورت غیرمتقلبانه قبل از تقاضای ثبت اختراع یا در مواقعی که حق تقدم تقاضا شده است، قبل از تاریخ تقاضای حق تقدم همان اختراع، از اختراع استفاده میکرده یا اقدامات جدی و مؤثری جهت آماده شدن برای استفاده از آن در ایران به عمل آورده است.
چنانچه شخصی بخواهد از اختراع ثبت شده استفاده غیرتجاری داشته باشد (فرضا آن را به فروش نرساند)، مالک حق اختراع نمیتواند مانع وی شود.
۶ ـ استفاده شخصی از اختراع بدون مقاصد تجاری
فرض بعدی زمانی مطرح میشود اقدامات ابتدایی برای استفاده تجاری از یک داروی جدید در حال انجام است. چنانچه فردی صرفا درحال انجام اقدامات مقدماتی ( منظور توسعه زیرساخت و اقداماتی در خصوص برندسازی و … ) برای استفاده تجاری از محصول دارویی در آینده باشد، مخترع نمیتواند از حقوق انحصاری خود استفاده کند و وی را منع کند.
۷ـ اقدام مقدماتی برای استفاده تجاری از اختراع دارویی
حقوق مادی اختراع شامل مواردی که داروهایی که حاصل ترکیب داروهای مختلف است و به شکل تک نسخه ای ( تک نسخه ای دارو موردنظر جزو فارماکوپه(دارونامه) ایران نمی باشند. ولي بنا به تشخيص پزشک نياز مصرف آن براي بيمار ضروري مي باشد.) به فروش میرسد نمیشود و در صورتی که فردی چنین دارویی را بسازد مشمول حمایت های نظام اختراعات نمیشود.
۸ ـ ساخت داروهای ترکیبی تک نسخه ای
استثنای اخر نیز در خصوص اختراعات دارویی است. قانونگذار صرف کشف کاربرد جدیدی در یک دارو را بدون آنکه ماهیت آن تغییر یابد، برای تعلق حقوق مادی اختراع کافی نمیداند و چنین فرضی را مشمول حمایت خود قرار نمیدهد.
۹ ـ تغییر شیوه کاربرد داروی ثبت شده بدون تغییر در ماهیت
حقوق معنوی اختراع
حقوق معنوی مخترع شامل دو مورد است که در ماده 54 قانون حمایت از مالکیت صنعتی مطرح شده است:
1- حق مخترع بر ذکر نام
اولین مورد حق مخترع بر ذکر نامش در اظهارنامه ثبت اختراع است. مخترع دارای این حق است که نام خود را در اظهارنامه ثبت اختراع درج کند. و هیچکس نمیتواند مانع این حق وی شوند، حتی در صورتی که حقوق مادی ناشی از اختراع متعلق به شخص دیگری است. برای مثال اختراع ناشی از یک رابطه استخدامی است که ساخت محصول هم در چهارچوب موضوع قراردادی است. و در این فرض حق مادی اختراع هرچند که برای کارفرما درنظر گرفته میشود اما حتی وی نیز حق منع درج نام مخترع در اظهارنامه را نخواهد داشت. همانطور که گفتیم این موضوع حق معنوی مخترع است و فقط خود او میتوناد درخواست کند که نامش در اظهارنامه ثبت اختراع درج نشود. مستند قانونی ما در این خصوص بند1 ماده 54 قانون حمایت از مالکیت صنعتی است.
ماده۵۴ ـ جنبه های معنوی حقوق ناشی از اختراع، شامل موارد زیر است:
۱ـ ذکر نام پدیدآورنده اختراع به عنوان مخترع: فرد یا افراد مخترع حق دارند که نام آنها به عنوان مخترع، در گواهینامه اختراع ذکر شود، حتی اگر حقوق مادی ناشی از ثبت اختراع، متعلق به دیگری باشد. با وجود این، مخترع می تواند به صورت کتبی، عدم ذکر نام خود را به عنوان مخترع، از مرجع ثبت درخواست کند. در این صورت، نام او در گواهینامه اختراع درج نمی شود .
2- حق بهره مندی مخترع از جوایز
دومین مورد نیز حق بهره مندی مخترع از جوایز و افتخارات مرتبط با اختراع است. هرساله مراسماتی مانند جشنواره دوبیDIS 2024 برای اهدای جوایز به برترین مخترعین در حوزه های مختلف فن آوری برگزار میشود و یکی از حقوق معنوی ای که برای مخترعین درنظر گرفته میشود، حق کسب چنین جوایزی است.
۲ـ بهر ه مندی از تقدیر و جایزه : تقدیر، پاداش، جایزه نقدی و امتیازاتی که به هرنحو به اختراع به عنوان دستاورد علمی تعلق میگیرد، متعلق به مخترع است؛ حتی اگر حقوق مادی ناشی از ثبت اختراع، متعلق به دیگری باشد.
زوال حق اختراع
در اثر 4 فعل ممکن است که حقوق مادی انحصاری مخترع به اتمام رسد.
اول اینکه مدت اعتبار گواهینامه به پایان برسد و مخترع برای تمدید ان اقدام نکند. در صورتی که مدت اعتبار گواهینامه منقضی شود تمامی حقوق انحصاری ایجاد شده برای مخترع نیز قطع میشود. دومین حالتی که حق اختراع زائل میشود، هنگامی است که مخترع از حقوق خود اعراض کند. شیوه اعراض بدین صورت است که فرد دارنده حق اختراع میتواند اعراض‌نامه خود را به مرجع ثبت تسلیم کند و تمام حقوق خود و یا حتی بخشی از حقوق خود را اعراض کند. سومین کاری که مالک حق اختراع برای از بین بردن آن میتواند انجام دهد، ابطال گواهینامه اختراع تسلیم شده است. درخواست ابطال نیز به مرجع ثبت صالح تسلیم میشود. آخرین حالتی که حق اختراع افراد میتواند زائل شود هم مربوط به فرضی است که هزینه های سالانه یا دوره ای در موعد مقرر پرداخت نشوند و این امر نیز سبب زوال حق اختراع میشود.
ماده۶۲- حقوق انحصاری ناشی از اختراع ثبت‌شده، در این موارد زایل میشود:
۱- انقضای مدت اعتبار گواهینامه
۲- اعراض
۳- عدم پرداخت هزینه سالانه یا دوره‌ای
۴- ابطال گواهینامه یا ابطال بخشهایی از ادعاهای مربوط
تبصره- زوال جزئی حق اختراع در این بند، محدود به همان ادعا یا ادعاها است.
همانطور که اشاره شد این زوال حق اختراع مربوط به حقوق مادی ناشی از ثبت اختراع است و موارد حقوق معنوی مخترع را شامل نمیشود و این حقوق به قوت خود باقی خواهند ماند.
ماده۶۳- … با زوال حق اختراع، حقوق معنوی ناشی از اختراع جز در مورد بند (۴) ماده (۶۲) این قانون، به قوت خود باقی است.
چنانچه در خصوص اختراعات و دعاوی مرتبط با آن سوال یا ابهامی دارید میتوانید با کارشناسان حقوقی فینولا در ارتباط باشید.
