قراردادهای چهارگانه بازار مشتقه

بازار مشتقه بورس کالا، بازاری است که در آن اوراق مشتقه ای که مبتنی بر کالا هستند معامله می‌شود.

اوراق مشتقه درواقع قراردادهای مالی هستند که به وسیله آن ها می توان دارایی های پایه در بورس کالا مثل انواع محصولات کشاورزی، فلزات و فرآورده های نفتی را مورد معامله قرار داد. قیمت این اوراق بر اساس قیمت دارایی پایه تعیین می شود.

اوراق موجود در بازار مشتقه را می توان به چهار نوع پیمان آتی، قرارداد آتی، قرارداد اختیار معامله و قرارداد معاوضه تقسیم کرد.

در بورس ایران تنها دو قرارداد آتی و اختیار معامله مبادله می شوند. در این مطلب قصد دارم شما را با ابعاد حقوقی این چهار قرارداد آشنا کنم.

بازار مشتقه چیست ؟

بورس کالای ایران ، شامل چهار بازار به نام های بازار فیزیکی، بازار مشتقه ، بازار مالی و بازار فرعی است. بازار مشتقه بورس بازاری است که خریدار و فروشنده می توانند در این بازار با در نظر گرفتن یک قیمت توافقی، کالا ها را پیش خرید یا پیش فروش کنند.

اوراق مشتقه چیست؟

در بازار مشتقه بورس، اوراق مشتقه (derivatives) مثل پیمان آتی، قرارداد آتی، قرارداد اختیار معامله و قرارداد معاوضه مورد معامله قرار می گیرند. با این حال در حال حاضر در بازار مشتقه بورس ایران فقط دو قرارداد آتی و اختیار معامله قابلیت خرید و فروش دارند و دو قرارداد دیگر یعنی پیمان آتی و قرارداد معاوضه به صورت غیر رسمی و خارج از بورس قابل انعقاد اند.

بازیگران بازار مشتقه

خریداران و فروشندگان بازار مشتقه به سه دسته تقسیم می شوند:

• 1-پوشش دهندگان(hedgers):

سرمایه گذارانی هستند که می خواهند ریسک تغییرات قیمتی دارایی پایه خود را کمتر کنند. برای مثال طلاسازی را تصور کنید که به طور منظم طلا خریداری می کند و برای جلوگیری از ضرر ناشی از نوسانات قیمت طلا به عنوان خریدار ، قرارداد آتی طلا منعقد می کند.

• 2-سفته بازان(speculators):

افرادی هستند که تغییرات قیمت کالای خاصی را تحلیل می کنند و با پیشبینی قیمت های آتی دارایی پایه، سود می برند. این افراد معمولا در معاملاتی سرمایه گذاری می کنند که اگرچه ریسک بسیار بالایی دارند، اما در صورت تحقق پیشبینی ها ،سود بسیار زیادی نیز خواهند داشت.

• 3-آربیتراژگران یا نوسان گیران(arbitrageurs):

افرادی هستند که از فرصت های سود آور استفاده می کنند .برای مثال اگر در دو بازار مشتقه یک قرارداد آتی با دو قیمت متفاوت عرضه شوند ، یک آربیتراژگر می تواند قرارداد آتی را در یک بازار با قیمت پایین تر خریداری و در بازار دیگری آن را بفروش برساند و از این اختلاف قیمت سود ببرد.

• 4-کارگزاران یا واسطه ها(intermediaries):

اشخاصی هستند که مشتریان را برای معامله به بورس متصل می کنند و سفارش های مشتریان را در بورس تسهیل می کنند. مثلا موضع خرید یا فروش مشتری یا سپرده های ودیعه او را ثبت و نگهداری می کنند.

قرارداد پیمان آتی (forward contract) چیست؟

در قرارداد پیمان آتی یا فوروارد، خریدار و فروشنده، تحویل مالی با کمیت، کیفیت و قیمتی معین را در زمان مشخصی از آینده تضمین می­کنند اما هیچ پولی را بین خودشان رد و بدل نمی کنند.

فرض کنید که کشاورزی هستید که در 3 ماه آینده حدودا 10 تن گندم تولید می کنید و نگران هستید که با توجه به روند نزولی قیمت گندم در 3 ماهه آینده و زمانی که موعد فروش گندم ها فرا می رسد، نتوانید گندم را با قیمت مناسبی به فروش برسانید و ضرر کنید.

شما می توانید برای جلوگیری از چنین ضرری با شخصی قرارداد ببندید که 3 ماه بعد 10 تن گندم را با قیمت 100 میلیون تومان از شما بخرد. در پایان این 3 ماه ممکن است سه اتفاق رخ دهد :

1-قیمت گندم افزایش پیدا کند. در این صورت مابه التفاوت قیمت معین شده در فوروارد و قیمت تحویل از جیب فروشنده رفته است و خریدار سود می برد.

2-قیمت گندم کاهش پیدا کند. در این صورت مابه التفاوت قیمت معین شده فوروارد و قیمت تحویل از طرف خریدار پرداخت می شود و فروشنده سود می برد.

3-قیمت گندم ثابت بماند که در این حالت هیچ یک از خریدار و فروشنده به یکدیگر مبلغی بدهکار نیستند و هیچ یک متحمل ضرر و زیانی نخواهند شد.

ارکان قرارداد پیمان آتی یا فوروارد

کلیه قرارداد های فوروارد از اجزا و عناصر زیر تشکیل شده اند :

1-دارایی پایه (underlying asset):

دارایی که خرید و فروش آن، موضوع معاملات فوروارد قرار می گیرد.

2-تاریخ سررسید(maturity date):

تاریخ معین شده در قرارداد که معامله در آن تاریخ اتمام داده می شود.

3-قیمت فوروارد(forward price):

قیمت تحویلی که قبل از تاریخ سررسید و در هنگام انعقاد قرارداد پیشبینی می شود.

4-قیمت تحویل(delivery price):

قیمتی که در آن فروشنده کالا را تحویل می دهد و توسط خریدار قبول می شود.

ارکان قرارداد پیمان آتی یا فوروارد

قرارداد فوروارد انواع مختلفی دارد. در این قسمت به شرح مختصری از آن‌ها پرداخته‌شده است.

1-فوروارد ارز (currency forward) :

در این نوع از قرارداد، خریدار و فروشنده توافق می‌کنند، ارزی را با مبلغ مشخصی در آینده خریدوفروش کنند. ارز موضوع این معاملات می‌تواند ارز دیجیتال نیز باشد

2-فوروارد کالا(commodity forward)

در این نوع از قرارداد، خریدار و فروشنده توافق می‌کنند ،کالای مشخصی را باکیفیت و کمیت و مبلغ مشخصی در آینده خریدوفروش کنند. موضوع این معاملات می‌تواند محصولات کشاورزی ، فلزات و … باشد.

3-فوروارد نفت(oil forward)

در این نوع از قرارداد، خریدار و فروشنده توافق می‌کنند ،مقدار مشخصی از فرآورده‌های نفتی را با مبلغ مشخصی در آینده خریدو فروش کنند.

4-فوروارد سهام (equity forward)

در این نوع از قرارداد، خریدار و فروشنده توافق می‌کنند، مقدار مشخصی از سهام شرکتی را با مبلغ مشخصی در آینده خریدوفروش کنند.

5-فوروارد نرخ بهره (interest rate forward)

در این قرارداد خریدار تعهد می‌دهد، که مبلغ مشخصی از سرمایه را با نرخ بهره تعیین‌شده در قرارداد به فروشنده بپردازد و درازای آن فروشنده متعهد می‌شود که در همان تاریخ و با همان نرخ بهره، مبلغ مشخصی را به خریدار پرداخت کند.

پیمان آتی یا قرارداد فوروارد در بورس ایران

قرارداد فوروارد یا پیمان آتی یک قرارداد خصوصی است؛ در بورس مورد معامله قرار نمی گیرد و مقرراتی برای این ابزار معاملاتی مشتق در ایران تنظیم نشده است.

قرارداد آتی(futures contract)

باید توجه کرد که قرارداد آتی یا فیوچرز شباهت بسیاری به پیمان آتی یا فوروارد دارد.

در هر دوی این قرارداد ها طرفین قرارداد ملزم به خرید یا فروش مالی با قیمت از پیش تعیین شده و در تاریخی مشخص هستند. با این حال تفاوت های بنیادینی نیز بین این دو قرارداد وجود دارد، من جمله آن که در پیمان آتی اصولا یک تاریخ تحویل وجود دارد ،در حالی که در قرارداد آتی مجموعه ای از تاریخ های تحویل وجود خواهد داشت.

به علاوه در پیمان آتی پرداخت مبلغ معامله در زمان تحویل صورت می گیرد، اما در قرارداد های آتی پرداخت ها به صورت روزانه انجام می شوند.

نکته بسیار مهم در این قرارداد نیز آن است که با توجه به اینکه قرارداد آتی ماهیتی تعهدی دارد؛ مبلغی تحت عنوان وجه تضمین انجام تعهد(مارجین) از طرف قرارداد دریافت می شود. این وجه تضمین معمولا بین 5 تا 20 درصد ارزش معامله است و بر اساس میزان ریسکی که فیوچرز خواهد داشت تعیین می شود.

به این موضوع هم توجه داشته باشید که این تضمین نیز همراه با مبلغ معامله که به صورت روزانه پرداخت می شود به روزرسانی شده و به حساب ودیعه واریز می شود.

ارکان قرارداد آتی یا فیوچرز

هر قرارداد فیوچرزی دارای اجزا و ارکان ذیل است:

1-دارایی پایه (underlying asset):

دارایی که خرید و فروش آن، موضوع معاملات فیوچرز قرار می گیرد.

2-تاریخ سررسید(maturity date):

تاریخ معین شده در قرارداد که معامله در آن تاریخ اتمام داده می شود.

3-وجه تضمین اولیه (Initial Margin):

وجهی است که به عنوان تضمین انجام تعهد و برای باز کردن یک پوزیشن خرید یا فروش در قرارداد فیوچرز باید پرداخت گردد.

4-قیمت تسویه حساب روزانه (daily settlement price):

آخرین قیمتی است که مال موضوع قرارداد فیوچرز در روز گذشته با آن معامله‌ شده است.

5-قیمت نهایی(actual price):

مجموع قیمتی است که طرفین در یک قرارداد فیوچرز می پردازند.

انواع قرارداد آتی یا فیوچرز

بورس ایران قرارداد های آتی را به دو دسته کلی قرارداد آتی کالا و قرارداد آتی مالی تقسیم می کند، اما در نگاهی جزئی تر قرارداد های آتی به انواع زیر تقسیم می شوند:

• 1-فیوچرز کالا(commodity futures):

در این قرارداد، فروشنده تعهد می دهد که کالایی را با کمیت و کیفیت و مقدار مشخصی در موعد سررسید آینده به خریدار بفروشد .متقابلا  خریدار نیز تعهد می‌دهد کالای مذکور را خریداری نماید.

• 2-فیوچرز ارز(currency futures):

در این نوع از قرارداد، خریدار و فروشنده توافق می کنند ،ارزی را با مبلغ مشخصی در آینده خرید و فروش کنند.

• 3-فیوچرز نرخ بهره( interest rate futures):

این مدل از قرارداد آتی، طرفین به خرید و فروش اوراق بدهی در قیمتی مشخص و در تاریخ معینی در آینده می پردازند. دارایی پایه در این قرارداد می تواند اسناد خزانه یا سپرده های ارزی باشند.

• 4-فیوچرز سهام (equity futures):

در این قرارداد سهام خاصی با مقدار مشخص و قیمت مشخص در تاریخ مشخصی در آینده مورد معامله قرار می گیرد.

• 5-فیوچرز شاخص سهام

در این قرارداد خریدار و فروشنده متعهد می شوند که تعداد واحد معینی از شاخص سهام را در قیمت مشخص و در موعد سررسید معامله کنند .به این نحو که اشخاص از مابه التفاوت شاخص قیمت تثبیتی و شاخص قیمت روز توسویه حساب سود می برند.

شاخص سهام نشان دهنده میانگین تغییرات یک سهام است و وضعیت آن سهام در بازار را نشان می دهد. در واقع شاخص سهام مقوله ای کاملا ذهنی است که خریدار و فروشنده روی آن معامله انجام می دهند و عملا هیچگونه مبادله فیزیکی رخ نمی دهد .

قرارداد اختیار معامله(Options Contract)

چنانچه در مطلب “قرارداد اختیار معامله و معامله آتی در سرمایه گذاری” اشاره شده است؛ قرارداد اختیار معامله به قرارداد آتی یا فیوچرز شباهت بسیاری دارد چرا که طرفین در هر دو قرارداد یک دارایی پایه را به کمیت ، کیفیت و قیمت مشخصی برای آینده خرید و فروش می کنند.

اما تفاوت قرارداد اختیار معامله با قرارداد فیوچرز آن است که در این قرارداد ، خریدار تنها “حق” اعمال اختیار خود را خواهد داشت و به هیچ عنوان “موظف” به اعمال اختیار نخواهد بود.

برای مثال شخصی را تصور کنید که می خواهد 1000 سهم از شخص دیگری خریداری کند. قیمت هر سهم در حال حاضر 500 تومان است ،با این حال آن شخص چنین تحلیل می کند که قیمت سهام مذکور در 5 ماه آینده به 550 تومان می رسد و به همین دلیل با صاحب سهم ،قرارداد اختیار معامله منعقد می کند و به ازای هر سهم مبلغی تحت عنوان قیمت اختیار به فروشنده پرداخت می کند. 5 ماه بعد یعنی در موعد سررسید قرارداد، سه حالت ممکن است برای سهام مذکور رخ داده باشد:

1-قیمت سهام افزایش پیدا کند و خریدار با اعمال اختیار خود به سود برسد.

2-قیمت سهام کاهش پیدا کند. در این حالت اگر قرارداد آتی منعقد شده بود ،خریدار موظف به انجام معامله بود و لاجرم متحمل زیان می شد؛ اما چون قرارداد اختیار معامله منعقد شده است ،خریدار “مختار “به اعمال حق خود خواهد بود و می تواند معامله ای انجام ندهد. البته در صورتی که از انجام معامله سر باز زند مبلغی که تحت عنوان قیمت اختیار به فروشنده داده است را از دست داده است.

3-قیمت سهام ثابت بماند که در این حالت نیز خریدار مختار به انجام یا عدم انجام معامله خواهد بود.

ارکان قرارداد اختیار معامله یا آپشن

1-قیمت اختیار معامله (premium):

قیمتی است که خریدار برای به‌دست آوردن اختیار خرید یا فروش به فروشنده پرداخت می کند.

2-قیمت اعمال (Exercise Price):

قیمتی که خریدار اختیار خرید یا فروش با آن قیمت، اختیار خود را اعمال خواهد کرد.

3-تاریخ سررسید(Expiration Date):

به تاریخی گفته می شود که خریدار حق اعمال اختیار خود را خواهد داشت. پس از انقضای این تاریخ فروشنده اختیار، تعهدی ندارد که در خصوص قرارداد اختیار معامله اقدامی انجام دهد.

انواع قرارداد اختیار معامله

قرارداد های اختیار معامله به دو دسته اختیار خرید و اختیار فروش تقسیم می شوند که در این قسمت به شرحی از آن می پردازیم.

• 1-قرارداد اختیار خرید(call option):

در این نوع از قرارداد، خریدار “اختیار خرید” مقدار مشخصی از یک دارایی به کمیت ، کیفیت و قیمت مشخص در آینده را از آن خود می کند.

برای مثال خریداری با انعقاد قرارداد اختیار معامله خرید سکه در بورس، اختیار خرید سکه در سررسید تعیین شده در قرارداد را خواهد داشت.

• 2-قرارداد اختیار فروش(put option):

در این نوع قرارداد خریدار “اختیار فروش” دارایی پایه به کیفیت و کمیت و قیمت مشخصی در آینده را به فروشنده اختیار معامله خواهد داشت.

برای مثال خریداری با انعقاد قرارداد اختیار معامله فروش سکه، اختیار خواهد داشت که در موعد سررسید، مقدار مشخصی سکه را با قیمت تعیین شده در قرارداد به فروشنده قرارداد بفروشد.

اختیار معامله یا قرارداد آتی، کدام بهتر است ؟

اگرچه قرارداد اختیار معامله به سبب آنکه خریدار را ملزم به انجام معاملات نمی کند، در نگاه اول بهتر از قرارداد های آتی به نظر می رسد ، با این وجود لزوما به معنای آن نخواهد بود که قرارداد اختیار معامله همواره بر قرارداد های آتی ارجحیت خواهد داشت.

در واقع اگر احتمال پیشبینی شده ما نسبت به روند قیمتی دارایی پایه بسیار بالا باشد، قرارداد آتی می تواند برای ما مطلوب تر از قرارداد اختیار معامله عمل کند. چرا؟ چون که قرارداد های آتی اصطلاحا Zero Cost هستند و برای انعقاد آن صرف تادیه وجهی به عنوان تضمین کفایت می کند.

در حالی که برای انعقاد قرارداد اختیار معامله ما ناچار به پرداخت مبلغی تحت عنوان “قیمت اختیار” خواهیم بود. پس هر چقدر که درصد احتمالات بالا برود و ریسک معامله پایین تر باشد قرارداد آتی مناسب تر است و هر چقدر که ریسک معامله بالاتر برود قرارداد اختیار معامله می تواند گزینه ایمن تری باشد.

قرارداد معاوضه (swap contract)

در قرارداد معاوضه یا سوآپ یا تاخت ، طرفین قرارداد با یکدیگر توافق می کنند که جریان‌های نقدی آینده خودشان را با هم عوض کنند.

برای مثال یک نفر متعهد می شود که مبالغی را بر اساس متغیر های تصادفی مثل تغییرات نرخ ارز، نرخ بهره ،بازدهی سهام و قیمت کالا به طرف دیگر پرداخت کند و طرف دیگر قرارداد، مبالغی مقطوع یا شناور را بر اساس متغیر تصادفی دیگری به طرف اول پرداخت می کند.

ارکان قرارداد معاوضه یا سوآپ

هر قرارداد سوآپی دارای ارکان و اجزای زیر است :

1-دارایی پایه (underlying asset):

دارایی که خرید و فروش آن، موضوع معاملات سوآپ قرار می گیرد.

2-صرف سوآپ (Swap Premium):

پرداخت‌هایی که به‌ وسیله خریدار سوآپ صورت می‌گیرد.

3-مواعد پرداخت(settlement date):

به دوره های زمانی که پرداخت به صورت منظم باید در آن انجام گیرد گفته می شود.

انواع قرارداد سوآپ

قرارداد های سوآپ می توانند در حوزه های متفاوتی منعقد شوند، با این حال برخی از متداول ترین اقسام این قرارداد شامل موارد زیر می شود.

• 1-سوآپ نرخ بهره (interest rate swap):

در این نوع از قرارداد يکی از طرفین تعهد مي كند كه بهره های وام طرف مقابل را با نرخ بهره ثابت بر اساس مبلغ اسمي وام براي مدت معيني پرداخت نمايد .

همچنین در ازای این پرداخت او حق خواهد داشت بهره هاي وام با نرخ بهره متغير را بر اساس همان مبلغ اسمي وام و دوره زماني يكسان دريافت كند.

• 2-سوآپ نرخ ارز(currency swap) :

در سوآپ نرخ ارز يکی از طرفین تعهد میکند که بهره های اصل مبلغ را به صورت يك ارز خاص پرداخت كند و درعوض بهره های همان مبلغ پول را در قالب ارز ديگري دريافت کند.

• 3-سوآپ نرخ بازده کل (total rate of return swap):

این قرارداد به نوعی است که یکی از طرفین تعهد می کند که در مدت زمان مشخصی کلیه منافع حاصل از دارایی پایه خود را به طرف دیگر دهد و در عوض طرف دیگر متعهد به پرداخت مبلغی به صورت ثابت یا شناور خواهد بود. به این ترتیب مالک دارایی پایه می تواند با دریافت مبلغ مذکور در برابر ریسک افت ارزش دارایی از خودش محافظت کند.

• 4-سوآپ سهام(equity swap):

در این قرارداد طرفین موافقت می کنند که در دوره های زمانی مشخصی، مبالغی را بر حسب تغییرات سود یا شاخص سهام به یکدیگر پرداخت کنند.

• 5-سوآپ کالا(commodity swap):

در این قرارداد یکی از طرفین متعهد می شود که در ازای دریافت کالا از طرف دیگر مبلغ را به وی پرداخت کند و متقابلا طرف مقابل تعهد می دهد که در قبال دریافت این مبلغ، بر حسب تغییرات قیمت کالا ،مبلغی را به خریدار کالا بازگرداند. این قرارداد بیشتر در شرکت های هواپیمایی رواج دارد.

• 6-سوآپ نکول اعتباری(credit default swap):

در این نوع از قرارداد که اصولا توسط بانک ها و موسسات مالی وام دهنده منعقد می شود؛ بانک یا موسسه مالی در دوره های زمانی مشخصی به شرکت بیمه، مبلغی را می پردازد و بیمه نیز تعهد می کند که طبق سقف تعهدات بیمه خریداری شده، در صورت عدم پرداخت اقساط وام توسط مشتریان، مبالغ پرداخت نشده را به بانک یا موسسه مالی پرداخت می کند.

قرارداد معاوضه یا سوآپ در بورس ایران

این قرارداد نیز مانند قرارداد فوروارد به صورت خصوصی و خارج از بورس مورد معامله قرار می گیرد و مقررات استاندارد بورس بر آن حاکم نیست.

در این مقاله سعی کردیم شما را با قراردادهای چهار گانه بازار مشتقه آشنا کنیم ، هر چند که توضیح کامل هر کدام از این قراردادها بسیار پیچیده و مفصل تر است .

در نهایت پیشنهاد میکنیم برای تدوین و تنظیم این نوع قراردادها از راهنمایی متخصصان حقوقی فینولا بهره بگیرید .