تعریف خرید دین

خرید دین به قراردادی اطلاق می شود که دارنده یا ذینفع یک سند تجاری یا اوراق بهاداری که دارای سررسید و موجل است، به دلیل آنکه به نقدینگی و مبلغ وجه سند پیش از موعد نیاز دارد. با واگذاری سند مذکور به شخص ثالث ، با مبلغی کمتر از مبلغ مندرج در سند ، وجه مورد نظر را بدست می آورد.
به عبارت دیگر وقتی در معامله ای به جای وجه نقد چک موعد دار دریافت کرده ایم و تا پیش از سررسید چک به وجه آن نیاز پیدا کرده ایم، می توانیم با دریافت مبلغی کمتر از مبلغ مندرج در صورت چک ، آن را به دیگری واگذار کنیم.

در این صورت ما مبلغ کمتری از مبلغ مندرج در سند را دریافت میکنیم . سپس کلیه حقوق را به خریدار سند واگذار می کنیم و اکنون ذینفع چک ، خریدار آن است.
از این معامله با عنوان تنزیل اسناد تجاری نیز یاد می شود .

در بانک ها و موسسات مالی تنزیل اسناد به عنوان یکی از انواع تسهیلات مالی نظام بانکداری اسلامی کاربرد فراوانی دارد.

مقرره قانونی

هرچند وجاهت شرعی این نوع معاملات و شبهاتی که در خصوص ربوی بودن این گونه معاملات مطرح بود، باعث رکود آن در سیستم بانکداری شده بود.

اما در سال 1390 به موجب قانون برنامه پنج ساله  پنجم ،عقد خرید دین به همراه عقد استصناع و مرابحه از جمله عقود اسلامی در نظام بانکداری بدون ربا تعریف شد. و آیین نامه های اجرائی آن به تصویب هیات دولت رسید.

قانونگذار در ماده 98 این قانون، با اصلاح قانون عملیات بانکی بـدون ربـا مقـرر نمـود. «بـه عقود مندرج در فصل سوم قانون عملیات بانکی بـدون ربـا، عقوداسـلامی «استصـناع »، «مرابحـه » و«خرید دین» اضافه میشود. آئین نامه اجرائی این ماده بـه تصـویب هیـأت وزیـران مـی رسـد.»
لـذا بـا تصویب این قانون، استفاده از عقد خرید دین جنبه قانونی به خود گرفـت .

آئـین نامـه اجرایـی ایـن ماده نیز در مدت کوتاهی تـدوین و بـه تصـویب هیئـت وزیـران رسـید .
بر طبق ماده 86 الحاقی  این آئـین نامـه «خرید دین قراردادي است. کـه بـه موجـب آن، شـخص ثـالثی، دیـن مـدت دار بدهکار را به کمتر از مبلغ اسمی آن به صورت نقدي از دائن خریداري می کند.»

معامله کالی به کالی و خرید دین

بیع کالی به کالی یا نسیه به نسیه در فقه به معامله‌ای اطلاق می‌شود، که ثمن و مبیع، هر دو کلی،مؤخر و موجل هستند.

به عبارت دیگر ثمن و مبیع مدتی پس از انعقاد قرارداد بیع تسلیم می‌شوند. اگر چه اصطلاح بیع کالی به کالی در قانون مدنی ایران نیامده است. اما ماده‌ای هم وجود ندارد که بیع کالی به کالی را باطل اعلام نماید.

اما بنا بر نظر مشهور فقها این نوع معاملات باطل و بلا اثر است.

کالی یا کالی در لغت اسم فاعل یا مفعول از ماده «کلا» است .

اکثرا آن را به معنای حفظ و مراقبت کردن و نظارت داشتن و یا تاخیر و مهلت دار بودن دانسته اند . بعضی  در ذیل معنای آن به بیع کالی به کالی اشاره نموده اند. واز آن به بیع نسیه به نسیه یا بیع دین به دین یاد کرده اند .

بعضی این نوع معامله را با استناد به سخن پیامبر(ص) که «نهی عن بیع الکالی بکالی » باطل دانسته اند.

لیکن در مقام ذکر مثال برای این نوع بیع به موردی اشاره شده . که ثمن و مثمن هر دو قبل از عقد به عهده طرفین یا اشخاص ثالث بصورت دین بوده است و سپس بواسطه عقد بیع مورد مبادله واقع شده است.
با این تفسیر خرید دین را که به صورت نقد و بدون اجل انجام می پذیرد، نمی توان عقد کالی به کالی یا نسیه به نسیه در نظر گرفت.

شرایط معامله خرید دین

برای انعقاد قرارداد خرید دین به دین طبق آیین نامه های مصوب شرایطی در نظر گرفته شده است که در ادامه بررسی خواهیم نمود.

نقدي بودن خرید دین

نخستین شرطی که در آئین نامه ی مصوب هیئت وزیران و همچنـین دسـتورالعمل خریـد دین ، که در آن تعریف عقد خرید دین نیز منعکس و پیشبینی شده است درج میشود، نقدي بودن خرید دین است. به نظر میرسد پیشبینی این شرط در دستورالعمل مزبور به دلیل شبهاتی است که در خصوص بیع دین بـه صـورت غیر نقد وجود دارد.

برخی فقها با تکیه بر روایاتی که بیع دیـن بـه دیـن را نهـی مـی نمایـد. بـر ایـن عقیده اند که بیع دین در صورتی جایز است ، که به صورت نقـدي باشـد.

والا اگـر ثمـن بـه صـورت مدت دار پرداخت شود،  معامله شامل بیـع دیـن بـه دیـن شده است و باطـل خواهـد بـود.

حقیقی بودن دین موضوع اسناد تجاري

یکی دیگر از شروطی که در دستورالعمل اجرایی عقد خرید دین مورد تأکید قـرار گرفتـه، آن است که اسناد و اوراق موضوع تنزیل، بایستی حکایت از یک طلب واقعی داشـته باشـد.

بنابراین این دین باید ناشی از فعالیت های اقتصادی و معاملات واقعی باشد.

کمتر از یکسال بودن سررسید دین

بـازار پول، بازاري براي داد و ستد پول و دیگر دارایی هاي مالی جانشین پول است،  کـه سررسـید کمتر از یک سال دارند.

همچنین می توان از بازار پول به عنوان بازار ابزارهاي مـالی کوتـاه مـدت بـا ویژگی کم بودن ریسک عـدم پرداخـت، نقـد شـوندگی و ارزش اسـمی زیـاد نـام بـرد .

تمرکـز فعالیت این بازار در استفاده از ابزارهایی است ، که به اشـخاص و بنگـاه هـاي تجـاري ایـن امکـان را میدهند که به سرعت نقدینگی خود را به میزان مطلـوب درآورنـد.

احراز نقدشوندگی دین و معتبر بودن متعهد آن

ماده 5 دستورالعمل اجراي عقد خرید دین مقرر می دارد «بانکهـا مکلـف انـد .  قبـل از تنزیـل اسناد و اوراق تجارى، از معتبر بودن متعهد دین اطمینان حاصل کننـد.»

همـین شـرط در آئـین نامـه تنزیل موقت نیز پیش بینی شده بود.

وجود این شرط به عنوان یکی از شرایط تنزیل اسناد تجـاري، از آن جهت است که اگر بانک بدون توجه به متعهد اصلی اسناد تجاري و به صـرف تکیـه بـر اعتبـار متقاضی تنزیل، سندي را تنزیل نماید، این شبهه ایجاد می شود  کـه ماهیـت واقعـی عملکـرد بانـک، همان قرض ربوي است.

این ایرادي که برخـی اسـاتید به آن معترض شده اند .

برای دریافت اطلاعات بیشتر درباره ی خرید دین  با مشاوران حقوقی فینولا در ارتباط باشید .