قرارداد لیسانس، یکی از قراردادهای مدرنی است که در حقوق مالکیت فکری به آن پرداخته شده است.
با گذشت زمان و پیشرفت روز افزون دانش و تکنولوژی، تقریبا همه ی کشورها نیازمند بهره برداری و استفاده از تکنولوژی شدند. گاها هزینه ی ساخت و تولید این فناوری ها بسیار گزاف بوده و صرفه اقتصادی با استفاده از فناوری هایی بود که توسط بقیه کشورها ایجاد میشدند.
همین موضوع سبب شد تا بحث انتقال و بهره برداری تکنولوژی در دنیای تجارت و همچنین حقوق مطرح شود.
این انتقال تکنولوژی در قالب های قراردادی متفاوتی رخ میدهد که قرارداد لیسانس یکی از انواع قراردادهایی هست که میتوان در این حوزه منعقد کرد. و از تکنولوژی و فناوری بقیه ی اعضای دهکده جهانی استفاده کرد.
تعریف قرارداد لیسانس
واژه لیسانس در اصل یک کلمه ی فرانسوی است و در ادبیات فارسی به معنی پروانه یا مجوز است. از نظر اصطلاحی نیز میتوان آن را در دو معنای مجوز عام و مجوز خاص تعریف کرد.
مجوز بهره برداری یا لیسانس در معنای عام:
عبارت است از اعطاي حق استفاده از اموالی به ديگران بدون اينكه مالکیت منتقل شود.
مجوز بهره برداری یا لیسانس در معنای خاص:
بدین معناست که در حوزه مالکیت فکری، اجازه استفاده و منتفع شدن از حق فکری توسط مالک آن به فرد دیگری اعطا میشود.
این معنا توسط سازمان جهانی مالکیت فکری نیز تبیین و تعیین شده است:
لیسانس «حق استیفاع از مالکیت فکری یک فناوري و حق تولید، استفاده و فروش محصولات دربردارنده آن فناوري، که مجوزدهنده به روشی مشخص و در یک زمان و مکان معین به مجوزگيرنده منتقل ميكند» است.
ماهیت قرارداد لیسانس
بنابراین قرارداد لیسانس همان اجازه دادن مالک یک فناوری به دیگری برای استفاده از حقوق انحصاری آن است بدون آنکه در این بهره برداری، انتقال مالکیتی رخ دهد.
درنتیجه مجوز دهنده همچنان مالک همان فناوری تلقی میشود و مجوز گیرنده تنها حق استفاده از آن را دارد.
در این بهره برداری، کالا به مجوزگیرنده داده نمی شود ، و در واقع، ابزار و زیرساخت علمی برای تولید همان کالا، آموزش و اعطا می شود. مجوزگیرنده که قصد تولید دارد، باید این امر را با نظارت مجوزدهنده انجام دهد و اساسا حق تغییری در کالا و یا نام تجاری محصول ندارد.
همچنین یکی دیگر از ویژگی های قرارداد لیسانس یا مجوز بهره برداری، اهمیت عدم افشای اطلاعات و دانش فنی و تکنولوژیکی است که در جریان اعطای آن باید به شکل محرمانه ای باقی بماند.
ویژگی دیگری که میتوان برای این نوع از قرارداد ذکر کرد، محدودیت آن به یک زمان مشخص است.
درنتیجه پس از منقضی شدن مدت، دیگر مجوزگیرنده حق استفاده از آن فناوری را از دست میدهد.
همچنین این قرارداد محدودیت جغرافیایی دارد و ازین جهت ممکن است در مکانی غیر از آنچه که در قرارداد مشخص شده، موضوعیت خود را از دست بدهد.
وجه افتراق و اشتراک قرارداد لیسانس با قرارداد فرانشیز(فرانچیز)
قرارداد فرانشیز از سری قراردادهای بهره برداری از حقوق فکری است که توضیح سازمان مالکیت فکری درمورد این قرارداد میتواند ما را در رسیدن به درک بهتر ازین قرارداد راهنمایی کند:
«قرارداد فرانچايز ميتواند به عنوان توافقي كه به موجب آن يك نفر (امتيازدهنده: شخصي كه داراي يك نظام تجاري خاص ميباشد) در برابر ما به ازايي اجازه ميدهد تا شخص ديگري (امتيازگيرنده) از اين نظام مطابق با توصيفات امتيازدهنده استفاده نمايد و رابطه بين طرفين يك رابطه مستمر ميباشد، به خاطر اينكه امتيازگيرنده مطابق با استانداردها و رويه‌هاي ايجاد شده و بيان شده توسط امتيازدهنده و با معاونت و حمايت مستمر او عمل مينمايد.»
و در نتیجه در این قرارداد هم حق تغییر در محصول یا نام و علامت تجاری وجود ندارد.
میتوان عناصر قرارداد فرانشیز را بدین گونه تفسیر کرد:
1.اجازه استفاده از يك اسم يا علامت تجاري ثبت شده
2.انتقال دانش فني از سوي امتيازدهنده به امتيازگيرنده
3.در نهايت توزيع كالاهاي ساخته شده
وجوه اشتراک:
شاید بگویید که این قرارداد هم بسیار مشابه با لیسانس است.
درست است که این دو قرارداد از یک سری جهات شبیهند مانند اینکه هردو سبب اعطای استفاده از حقوق فکری میشوند و هیچ کدام سبب انتقال نیستند. یا اینکه تعهد مربوط به عدم رقابت و حفظ اسرار در هر دو دیده میشود. یا فرض کنید که هردو در نحوه ي پرداخت حق الزحمه و عوضها مانند یکدیگرند.
وجوه افتراق:
تفاوت در میزان شهرت محصول: در قرارداد لیسانس، اصولا به شهرت و میزان فروش محصول توجه نمیشود. صرفا پروسه تولید مدنظر است و جنبه تجاری آن خیلی کمتر است. اما در قرارداد فرانشیز بیشتر هدف بازاریابی و افزایش شهرت محصول است.
تفاوت در نظارت بر فرایند اجرایی: شدت نظارت و دخالت در قرارداد فرانشیز بسیار بیشتر از قرارداد لایسنس است. در لیسانس، شرکت مجوز دهنده در فرایند و نحوه تولید مشارکتی ندارد. آنها صرفا در نهایت از کیفیت محصول تولید شده، اطمینان حاصل می کنند. در صورتی که در قرارداد فرانشیز، شرکت مجوز دهنده از کلی ترین سیاست های مدیریتی تا جزئی ترین عوامل تولید محصول را نظارت دقیق میکند.
انواع قرارداد لیسانس
قراردادهای لیسانس را میتوان با معیار های مختلفی دسته بندی کرد. مانند آنکه قراردادی معوض یا بلاعوض باشد یا اینکه مانند اکثر قراردادها میتواند به دو شکل تشریفاتی یا رضایی تنظیم شود. یکی دیگر ازین دسته بندی ها که حائز اهمیت است، ارادی یا اجباری بودن این قرارداد میباشد.
قرارداد لیسانس اجباری هنگامی تنظیم میشود که مالک یک فناوری و حق فکری، نه خود از آن استفاده میکند و نه به دیگران اجازه بهره برداری از آن را میدهد. در اینجا مرجع صالح میتواند در حدود شرایط پیش بینی شده در قانون، به افراد واجد شرایط لیسانس بهره برداری را بدهد. بدون آنکه نیاز به اخذ رضایت مالک آن حق فکری باشد.
هدف از این نوع لیسانس، رعایت اصل آزادی رقابت و مقابله با انحصار و حمایت منافع و مصحلت عمومی است. یک نوعی دیگر از اجبار و الزام در قراردادهای لیسانس بهره برداری همزمان از چند حق فکری در قالب یک قرارداد لیسانس بر مجوزگیرنده است. در این حالت فرد ملزم به پرداخت حق امتیاز در برابر مجموعه آنها است. به این نوع از قرارداد لیسانس اجباری، لیسانس بسته‌اي یا پوششی میگویند. لیسانس ارادی همان لیسانس متعارف است که در اکثر قرارداد ها شاهد آن هستیم.
اما مهمترین این تقسیم بندی ها با معیار متعدد بودن یا نبودن افرادی است که میتوانند این مجوز را از فرد مجوز دهنده کسب کنند. که ازین باب به چهاردسته میتوانیم قرارداد لیسانس را تقسیم بندی کنیم:
لیسانس انحصاری:
در این نوع لیسانس مجوزگيرنده تنها كسي است كه مجوزدهنده به او حقوقي را اعطا كرده است . و او منحصرا میتواند از آن فناوری بهره برداری کند. وقتی میگوییم منحصرا، یعنی هیچ فرد دیگری حتی خود مجوز دهنده هم حق استفاده از این تکنولوژی را ندارد و واضحا به فرد دیگری هم نمیتواند مجوز بدهد.
لیسانس منفرد:
در این لیسانس مانند لیسانس انحصاری، فرد لیسانس دهنده متعهد میشود که به فرد دیگری جز مجوزگیرنده، لیسانس اعطا نکند. اما تفاوت آن با لیسانس انحصاری درجایی است که مجوز دهنده برای خود نیز حق استفاده از فناوری را محفوظ میدارد. به نحوی که خود و نمایندگانش بتوانند استفاده کنند اما وی متعهد میشود به فرد دیگری هم لیسانس ندهد.
لیسانس غیر انحصاری:
در مجوز غيرانحصاري، مجوز دهنده حق دارد هم به اشخاص ثالث مجوز بهره برداری بدهد، هم خود از آن استفاده کند. در واقع هیچ محدودیتی پیش روی مجوز دهنده برای اعطای لیسانس وجود ندارد. همواره اصل بر غير انحصاري بودن مجوز بهره برداري است. پس اگر در قرارداد انحصاری بودن تصریح نشده باشد یا از مفاد قرارداد نتوان مفهوم انحصار مجوز گیرنده را برداشت کرد، باید قرارداد لیسانس را غیر انحصاری دانست.
لیسانس انحصاری محدود:
نوعی دیگری از اعطای مجوز هم وجود دارد که در واقع ترکیب لیسانس انحصاری و غیر انحصاری است. بدین صورت که بخش هایی از بهره برداری به طور انحصاری اعطا شده و در بخشی دیگر، اعطای مجوز ممکن است بدون انحصار باشد و فرد مجوز گیرنده نمیتواند مانع اعطای مجوز برای بخشی از فناوری تعیین شده در قرارداد شود.
در این بخش میخواهیم بیشتر با مزایا و معایب قراردادهای لایسنس انحصاری که پرکاربردترین نوع لیسانس هست آشنا شویم. تا شما بتوانید با آگاهی نسبت به انعقاد یا عدم انعقاد آن تصمیم بگیرید.
مزایای قرارداد لایسنس انحصاری
1.صرفه جویی در وقت و هزینه: واضح است که مجوزدهنده بعد از منعقد کردن این مدل قرارداد، نیازی نیست انرژی و زمان خود را برای مذاکره و انقعاد قرارداد با افراد دیگر تلف کند.
2.عدم ضرورت درج شرط مجوز گيرنده كامله الوداد: یکی از چالش های پیش روی مجوز گیرنده در قرارداد لیسانس غیرانحصاری، اعطای حقوقی بیشتر از طرف مجوز دهنده به دیگر مجوز گیرندگان است. با انعقاد یک قرارداد لیسانس انحصاری، فردی که مجوز میگیرد دیگر نگرانی ازین موضوع نخواهد داشت. همین شرط حدودي قرارداد را پيچيده كرده و يكـي از عوامل اصلي نزاع و دعوي در مجوز غير انحصاري به‌حساب مي‌آید.
3.امنيت بيشتر اطلاعات اختصاصي و محرمانه: در این مدل قرارداد، صرفا خود مجوز دهنده و یک فرد دیگر یعنی مجوز گیرنده، قابلیت دسترسی به اطلاعات محرمانه را دارند و ازین جهت ریسک افشا شدن را پایین میاورد.
4.اخذ حق امتياز بیشتر: در این نوع قرارداد مجوز دهنده میتواند بابت موضوع قرارداد، حق امتیاز بسیار بیشتری بگیرد زیرا انحصار حق فکری در دست یک مجوز گیرنده باعث افزایش ارزش آن حق فکری میشود.
معایب لیسانس انحصاری
1.تحريك رقبا:
در جایی که دسترسی به یک حق فکری تا به این اندازه محدود شده است، بقیه افراد به این فکر میافتند که نسخه‌ی مشابهی از ان حق فکری ایجاد کنند. همین امر میتواند سبب جایگزین شدن آن حق فکری و بی ارزش شدن آن میشود.
2.دچار ضرر و زیان شدن مجوز گیرنده:
ریسک های مختلفی وجود دارد که میتواند سبب شود مجوزگیرنده نتواند به درستی از مجوز انحصاری که بابت آن استفاده کند. مانند اینکه اطلاعات سری درز پیدا کند و آن حق انحصاری، ارزش خود را از دست بدهد.
در قرارداد لیسانس، طرفین قرارداد یعنی مجوز دهنده و مجوز گیرنده، هرکدام دارای حقوق مشخص و مسئولیت هایی هستند که می‌بایست در قرارداد پیش بینی شود. در این قسمت به این حقوق و تعهدات طرفین قرارداد میپردازیم.
حقوق مجوز دهنده
1.دریافت حق امتیاز: ممکن است این حق امتیاز مجوزدهنده به شکلی مستمر و درصدی مشخص شود. لکن در اکثر موارد این حق امتیاز به شکلی مقطوع و سالیانه است.
2.حق اقامه دعوا: در هرصورت مجوز دهنده چون کماکان، مالک مال فکری موضوع قرارداد محسوب میشود، حق دارد علیه افرادی که باعث افشای اسرار تجاری محصول و اطلاعات محرمانه میشوند، اقامه دعوی کند.
3.حق نظارت مجوز دهنده بر فرآیند توليد و تجاري سازي: در این نوع قرارداد، مجوز دهنده میتواند حق نظارت بر روند تولید و فروش محصول را برای خود پیش بینی کند.
تعهدات مجوز دهنده
1.در دسترس قرار دادن موضوع قرارداد: مجوز دهنده موظف است در حدود زمانی مقرر شده در قرارداد، شرایط لازم برای بهره برداری طرف دیگر از فناوری و تکنولوژی توافق شده در قرارداد را فراهم کند.
2.عدم اعطاي مجوز در صورت انحصاری بودن قرارداد: در صورت انحصاری بودن قرارداد لیسانس، مجوز دهنده متعهد میشود که این قرارداد را به شخص دیگری واگذار ننماید.
3.تضمين موضوع قرارداد: مجوز دهنده تعهد میدهد كه مال فكري موضوع قرارداد تا هنگام خاتمه یافتن آن قرارداد، قابلیت بهره برداری و ارزش گذاری تجاری داشته باشد.
حقوق مجوز گیرنده
1.حق استقلال در نحوه تجاري سازي مال فکری موضوع قرارداد: مجوزگیرنده میتواند بدون دخالت مجوزدهنده، خود به تنهایی فرآیند تجاری سازی محصول را در دست بگیرد. صرفا باید در این حالت حق استقلال یا اختیار را برای خود پیش بینی کند.
3.حق اقامه دعوای نقض: متوجه شدیم حق اقامه دعوا برای مجوزدهنده همیشه محفوظ باقی میماند. اما آیا مجوزگیرنده نیز دارای چنین حقی است هر چند که مالک تلقی نمیشود؟ باید بگوییم بله طبق مقررات فعلی قانون ایران یعنی ماده 60 قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علائم تجاری مصوب سال 86، درصورتی که مجوز دهنده از اقامه دعوی امتناع کند، مجوز گیرنده میتواند به تنهایی علیه ناقضین اقامه دعوا کند.
4.حق اعطای مجوز بهره برداري ثانوی و جزئی: گاها ممکن است مجوزگیرنده حقی را برای خود در نظر بگیرد که بتواند بخشی از فرایند تولید و تجاری سازی را به فرد دیگری واگذار کند و به نحوی بخشی از قرارداد را به فردی دیگری بسپارد.
تعهدات مجوز گيرنده
1.پرداخت حق امتياز: حق امتیاز همانطور که خواندیم از حقوق مجوزدهنده میباشد که توسط مجوزگیرنده می‌بایست پرداخت شود.
2. تجاوز نکردن از حدود بهرده برداری مقرر شده در قرارداد.
3.بهره برداري مؤثر و كافي از موضوع قرارداد: مجوز گیرنده متعهد میشود که بالاترین بهره وری را در تجاری سازی محصول به دست بیاورد. اصولا این میزان بهره برداری در قرارداد توافق میشود. مجوز گیرنده حتی در فرض انحصاری بودن قرارداد نیز، نمیتواند دست از فعالیت تجاری سازی بکشد. گاها عدم بهره برداري از مال فکری میتواند سوءاستفاده از حق تلقي شده و به صدور مجوز اجباري منجر گردد.
4.حفظ محرمانگي: اصولا از آنجا كه موضوع قرارداد مجوز بهره برداري مشتمل بر اطلاعات محرمانه از قبيل دانش فني يا اسرار تجاري است، بايد موجباتی در جهت حفظ محرمانگي اينگونه اطلاعات درنظر گرفته شود. به همين سبب هم اصولا قرارداد محرمانگی بین طرفین منعقد میشود.
دقت کنید که تنظیم قرارداد های لیسانس پیچیدگی زیادی دارد. لازم است حتما قبل از امضا چنین قراردادی با یک کارشناس یا وکیل خبره مشورت کنید .
برای کسب اطلاعات بیشتر و اخذ مشاوره در قرارداد لیسانس با کارشناسان فینولا، تماس حاصل فرمایید.
